Krab Waleczne Serce. Artyleryjskie koło historii [ANALIZA]

Analizę haubicy AS-90 przedstawiliśmy w I części artykułu.

W nowym wariancie AS90/52, wyposażona w lufę o długości 52 kalibrów i znacznie poprawionych charakterystykach bojowych, czasami oznaczana także jako AS52, została opatrzona – także z myślą o operacjach marketingowo-eksportowych – nazwą własną „Braveheart", co na język polski można przetłumaczyć jako „Waleczne serce" lub „Odważne serce".

W tej wersji przede wszystkim do 40 km wydłużono donośność działa. Producent deklaruje, że w przypadku użycia nie zdefiniowanej pod określoną nazwą „nowej amunicji wspomaganej" donośność armaty przekracza 50 km. W tym wariancie minimalna odległość strzelania wynosi 4 km (z pociskiem L151A1 i ładunkiem 2 one 1 MCS). Błąd trafienia w cel określany jest na poniżej 0,25 proc. dystansu. Pojazd, oczywiście, wyposażony jest w systemy filtrowentylacji i ochrony przed skutkami użycia broni masowego rażenia. Wersja z dłuższą lufą, co zrozumiałe, charakteryzuje się wyższą masą, 45,5 tony.

Parametry systemu wieżowego w tym wariancie zasadniczo odpowiadają tym, którymi charakteryzował się polski Krab w swej najwcześniejszej formule, w której 1:1 wykorzystane zostały dostarczone przez Brytyjczyków dwie kompletne wieże AS90, które w 2000 r. zostały zabudowane w prototypach nr 1 i 2, przeznaczonych do badań kwalifikacyjnych.

W czasie, jaki od tej pory upłynął do decyzji o wznowieniu programu (o tym kilka zdań w dalszej części artykułu), a następnie – do podjęcia produkcji seryjnej, sh Krab zachowała z oryginalnego systemu wieżowego praktycznie tylko część mechaniczną, a więc pancerną skorupę, działo z napędami wieży i armaty, natomiast system kierowania ogniem i celowniczy oraz oprzyrządowanie elektroniczne i jego oprogramowanie zostało wymienione na rozwiązania całkowicie nowe, bazujące w swoich zasadniczych rozwiązaniach już na krajowych systemach, funkcjonujących już w środowisku opracowanym na potrzeby Topaza i Fonetu. Oczywiście, co warto tylko przypomnieć, Krab od AS90 różni się już zasadniczo „dołem", czyli podwoziem.

Początkowo planowano, że wszystkie wcześniej zamówione i wyprodukowane AS90 zostaną zmodyfikowane i wyposażone w lufę L52. Podjęto nawet kroki w kierunku wykonania partii ponad 100 takich luf, które ok. roku 2000 miały być zamontowane w miejsce L39 – w miarę ich zużywania się podczas strzelań. Zaplanowano także serię innych ulepszeń, dotyczących m.in. także amunicji. Nie doszło jednak do realizacji tych planów, za to w 1988 r. wdrożono kilka znaczących udoskonaleń, podnosząc walory AS90 (m.in. zmodyfikowano osprzęt elektroniczny i wprowadzono system wojskowego GPS, automatyczną kompensację ugięcia lufy, dostosowano działo do eksploatacji w warunkach arktycznych i tropikalnych).

Nieznana jest liczba sh AS90, wyposażonych w armaty z dłuższą lufą, ale wysoce prawdopodobne jest, że nie była ona większa od liczby...prototypów tego wariantu.

AS-90 idzie na eksport, Polska szuka działa

Wobec rezygnacji Brytyjczyków z dalszego rozwijania tego wyrobu na potrzeby własnych sił zbrojnych, całą uwagę skupiono na poszukiwaniu klientów eksportowych. W latach 1994-1997 haubica gościła na prezentacjach i testach w Norwegii, USA, Indiach, Kuwejcie i Arabii Saudyjskiej, w latach 1994-1999 jednostki artylerii British Army uzbrojone w AS90 bazowały w Niemczech, w tym też okresie wielokrotnie uczestniczyły we wspólnych manewrach z armią kanadyjską, w 1998 r. – w manewrach z armią jordańską. W 1999 r. haubice wykorzystywane były w misjach wojskowych IFOR w dawnej Jugosławii, w ściślej – w Bośni, Macedonii i w Kosowie, a na początku 2000 r. testowano je w Finlandii. Ta ofensywa nie przyniosła praktycznie żadnych efektów komercyjnych.

Taki wariant, AS90/52 Braveheart, został zaoferowany Polsce, kiedy kierownictwo MON ostatecznie zdecydowało się wejść w fazę realizacji planów dalszej modernizacji artylerii. Dalszej, jako że prace koncepcyjne nad takim planem podjęto w Hucie Stalowa Wola nieomal natychmiast po zakończeniu produkcji samobieżnej haubicy 122 mm 2S1 Goździk i osiągnięciu gotowości operacyjnej przez wyposażone w nią jednostki. Ta broń, jak niedawno obszernie pisaliśmy, produkowana była przez HSW w latach 1983-1991. Inicjatywa HSW spotkała się – co nie było i nie jest takie powszechne – z inicjatywą kierownictwa MON. Praktycznie w 1994 r., po konsultacjach pomiędzy ekspertami MON a HSW w sprawie przezbrojenia polskiej armii w nowoczesny system artyleryjski, zapadła strategiczna decyzja co do wybory przyszłego systemu.

Już wówczas, w bardzo wstępnej fazie opracowywania takiego planu, postanowiono, że kolejną samobieżną haubicę Wojsko Polskie otrzyma „skrojoną" według standardów NATO, czyli w kalibrze 155 mm i uwzględniającą Joint Ballistic Memorandum of Understanding (porozumienie standaryzujące parametry dział i amunicji 155 mm - red.). W grę wchodził bądź kosztowny import dział, bądź uruchomienie ich produkcji w kraju. Polski, mającej po bolesnej transformacji ustrojowej pilniejsze potrzeby społeczne i gospodarcze, na import nie było stać. Postawiono na rozwiązanie zakładające produkcję nowej samobieżnej haubicy w kraju. Wybór MON, dla którego Huta Stalowa Wola stała się naturalnym partnerem w rozwiązywaniu tego problemu, był oczywisty. Żadna firma w Polsce nie miała takiego doświadczenia w produkcji artyleryjskiej jak HSW. Starano się jednak znaleźć rozwiązanie będące rodzajem kompromisu: z zagranicznym partnerem opracować system wieżowy, a siłami polskiego przemysłu – system jezdny, czyli podwozie. To był wariant „zdecydowanie budżetowy", pozwalający pozyskać nową haubicę przy ograniczonym do niezbędnego minimum imporcie.

Teoretycznie ten tok myślenia był racjonalny. W ówczesnych możliwościach polskiego przemysłu zbrojeniowego nie leżało opracowanie od podstaw tak złożonej konstrukcji siłami wyłącznie własnego potencjału przemysłowego i naukowo-badawczego cywilnych i wojskowych instytutów. O ile bowiem przemysł mógł się poszczycić doświadczeniami w wielkoseryjnej licencyjnej produkcji wyrobów artyleryjskich (HSW) oraz czołgów (ośrodek gliwicki), posiadał cenny zasób doświadczeń technologicznych związanych z tą produkcją, a także posiadał niezły potencjał techniczny i kadrowy w kilku ośrodkach produkcyjnych, o tyle nie miał praktycznie żadnych doświadczeń w prowadzeniu prac badawczych i projektowych nad tak dalece zaawansowanymi wyrobami. Stąd uznano, że nieuniknione jest i tym razem sięgnięcie po wsparcie licencyjne, ale już nie szukano oparcia na Wschodzie lecz na Zachodzie. To było naturalne w ówczesnej sytuacji, kiedy w 1991 r. Układ Warszawski przestał istnieć, podporządkowanie Kremlowi od 1989 r. było tylko złym snem przeszłości, a aspiracje Polski względem NATO, zdefiniowane już w 1993 r. jako priorytet polskiej polityki zagranicznej, zostały jednoznacznie wyartykułowane, a następnie, w 1994 r., potwierdzone „Partnerstwem dla Pokoju" i umową partnerską z NATO.

Formalne zapytanie ofertowe trafiło z MON do HSW w 1996 r., i ono zainicjowało procedurę opracowania założeń techniczno-taktycznych oraz projektu koncepcyjnego nowej broni. Wojskowi optowali za maksymalizacją parametrów nowego działa, co sprawiało wrażenie – co nie bez złośliwości konstatowali konstruktorzy z HSW – że przy opracowywaniu WZTT (Wstępne Założenia Taktyczno-Techniczne) po prostu spisywano dane techniczne z prospektów reklamowych różnych najlepszych ówczesnych konstrukcji, nie bacząc na to, iż czasami stawia się sprzeczne z sobą wymagania. Takie jak np. to, aby nowa haubica zabierała na pokład 60 szt. amunicji (bo tyle miała PzH2000), miała automat ładowania, charakteryzowała się identyczną jak PzH donośnością, ale jednocześnie posiadała odpowiednio niską masę i zdolność pokonywania terenu takie, jak inne, najlepsze pod tym względem działo, które ustępowało PzH2000 pod innymi względami... Takie sytuacje powtarzały się zresztą i później, dość przypomnieć, jakie wymagania postawiono Borsukowi (pływalność i jednocześnie wysoka odporność balistyczna i przeciwminowa) oraz Krylowi (wysokie osiągi balistyczne i trakcyjne w połączeniu z wymogiem aeromobilności ze wszelkimi ograniczeniami, masowymi i gabarytowymi, wynikającymi ze wskazanego przez wojsko typu samolotu transportowego...). Niemniej – podjęto się tego zadania, bo alternatywą dla odmowy była rezygnacja z programu. Dla HSW byłby to dramat, pozostałaby praktycznie bez żadnego wyrobu dla wojska.

Już wtedy było jasne, że – podobnie jak w przypadku transportera opancerzonego, co zaowocowało ostatecznie Rosomakiem – związanie się z zachodnim partnerem i przyspieszy opracowanie działa, i dostarczy polskiemu przemysłowi nowych technologii. HSW zorganizowała w 1997 r. wewnętrzny przetarg, w wyniku którego wyłonione zostały najdojrzalsze technicznie i najnowocześniejsze oferty, spośród których powinien zostać dokonany ostateczny wybór: niemiecka PzH2000, południowoafrykańska Denel T-6, brytyjska AS90/52 oraz „unatowiona" (zmiana kalibru ze 152 na 155 mm oraz unowocześnione wyposażenie) wersja znanej w WP słowackiej armatohaubicy wz. 1977 Dana – Zuzana. To działo właśnie wprowadzali (1998 r.) na swe uzbrojenie Słowacy. Było ono pokrewne cenionej przez artylerzystów Danie, znanej w WP od 1983 r. Rozważano koncepcję postawienia jej systemu wieżowego na polskim podwoziu z OBRUM Gliwice, ale pomysł zarzucono.

Porażką zakończyły się także prowadzone przez Słowaków prace nad połączeniem systemu wieżowego Zuzany z oczekiwanym przez Polaków podwoziem typu czołgowego z rodziny T-72/PT-91, kiedy – chwilowo, jak się okazało – obowiązywała decyzja polskiego MON, że przyszłościowa haubica ma bazować na tym nośniku. W czasie testowych strzelań na słowackim poligonie działo wywróciło się. Ostatecznie do końcowej rozgrywki Zuzana nie weszła. Najprawdopodobniej najpoważniejszy wpływ na to miał wynik pokazowych strzelań tego działa dla m.in. polskiej delegacji wojskowej. Zuzana po oddaniu jednego strzału zacięła się, i... było po wszystkim, jak wspominają członkowie polskiej delegacji. Później wyjaśniło się, że przyczyną awarii o potężnych konsekwencjach było niezamontowanie drobnego elementu ceramicznego w mechanizmie automatu ładowania.

Ustalono nawet, kto ten mechanizm przygotowywał do pokazu, ale nie było już sprawą polskiej delegacji dociekać, czy uznano to ostatecznie za sabotaż, czy tylko za błąd. Po jakimś czasie rozeszła się informacja, że sprawca tej wpadki nie został aresztowany przez słowackie specsłużby, ale zginął w tajemniczym wypadku samochodowym. W każdym razie po tym falstarcie Zuzana wypadła z gry, choć miała spore szanse zainteresować polską armię. Także dlatego, że, jako jedyna, dysponowała doskonałym automatem ładowania, a system wieżowy jeździł na popularnym podwoziu kołowym Tatry 815. Wojsko jednak zdecydowanie optowało wówczas za gąsienicowym „dołem", co niektórzy wiążą z wielkim „zamiłowaniem do gąsienic" ówczesnego szefa Sztabu Generalnego, który był czołgistą po pierwszym wojskowym wykształceniu...

Zresztą – koncepcje samego podwozia też ulegały ewolucji; od podwozia SPG-1M typu Kalina, mającego w sobie jeszcze „geny" radzieckiego ciągnika artyleryjskiego oraz polsko-enerdowskiego ciężkiego układacza min SUM z 1989 roku, usiłowano przejść do zmodyfikowanego podwozia czołgu T-72, by ostatecznie wybrać jednak zmodyfikowaną Kalinę z siedmioma parami kół nośnych, w której zaimplementowano niektóre rozwiązania z podwozia czołgowego. O tym wyborze przesądzili specjaliści z MON wraz z konstruktorami z HSW. Jedni i drudzy zaufali zapewnieniom ośrodka gliwickiego, że doświadczone w produkcji ciężkich pojazdów pancernych Bumar i OBRUM podołają zadaniu. Wstępne próby podwozia przyszłego Kraba odbyły się już w 1999 r. na poligonie Ośrodka Szkolenia Poligonowego Wojsk Lądowych w Nowej Dębie.

Po pierwszym postępowaniu ofertowym w 1997 r. rozpisano drugi przetarg, do którego zgłosiły się już tylko dwie firmy: niemiecki Krauss-Maffei Wegmann z PzH2000 i brytyjski GEC Marconi wchodzący w skład tworzącej się właśnie silnej struktury BAE Systems z działem AS-90/52 Braveheart.

MON zastrzegł sobie prawo ostatecznego wyboru dopiero po serii prób poligonowych. Strona polska postawiła warunek, aby odbyły się one na poligonach oferenta. Raz, że nie mieliśmy, i nadal nie mamy, w Polsce poligonu lądowego o dostatecznych rozmiarach, pozwalającego prowadzić badania artyleryjskie, a poza tym nie bez znaczenia było i to, aby te  próby odbyły się na koszt oferentów. Wyszło inaczej. Zapadły decyzje, że strzelania odbędą się w Polsce. Więc trzeba było opracować takie procedury i zasady, aby wszystko było aż do bólu przejrzyste i szczelne. Zadbano, aby jak najdalej trzymać od tych spraw niefachowców: żadnych polityków, żadnych postronnych uczestników i obserwatorów nie mających bezpośredniego związku z procedurą konkursu.

Zanim doszło do rozstrzygających porównań, toczyły się – i na forach publicznych i poza nimi – będące absolutną nowością dla polskiego środowiska decydentów wojskowych lobbystyczne rozgrywki, w których wyraźnie wyczuwalne były nuty faworyzujące PzH2000, będącą wprawdzie „cudem techniki", ale też jednocześnie będącą działem nieprawdopodobnie skomplikowanym w budowie i w produkcji oraz eksploatacji. A wiadomo, co jest skomplikowane bardziej niż to jest niezbędne, musi mieć z samej natury rzeczy większą podatność na awarie bądź uszkodzenia (po latach, podczas wojny w Ukrainie, obawy te zdały się potwierdzać, PzH2000 ma się charakteryzować, eufemistycznie mówiąc, niezbyt imponującą bezawaryjnością, co należy odnotować z zastrzeżeniem, że nie są publicznie znane ani okoliczności występowania awarii, ani ich charakter, ani ich związek z wyjątkowo wymagającymi warunkami wojennej eksploatacji). W dodatku niemieckie działo miało jedną, ważną wadę: trudno było z niego „wyekstrahować" sam system wieżowy, a o to szło w polskiej grze.

W PzH2000 ważne i współdziałające z sobą ściśle systemy zabudowano zarówno w wieży, jak i w podwoziu. I nie było rzeczą prostą przenieść te podzespoły do innego, polskiego nośnika. Więc Niemcy w ogóle nie zaoferowali Polsce formalnie systemu wieżowego, bo on de facto nie jest autonomicznym systemem systemów. Problematyczne było również i to, że – nawet gdyby udało się ich jednak do tego nakłonić – wstępnie wytypowany polski nośnik nie udźwignąłby prawdopodobnie cięższej i większej niemieckiej wieży, zatem nieuchronnie prowadziło to i tak do koncepcji zakupienia też licencji na podwozie. W sumie – musielibyśmy wziąć wszystko, na co Polski nie było stać. Mimo to „tu i ówdzie" w pewnym momencie zaczęło się nawet mówić, że warunki przetargu się zmieni, i zamiast systemu wieżowego kupi się całość.

To jednak też nie było wcale takie proste: stronę niemiecką nie interesowała sprzedaż licencji, a co najwyżej bliska współpraca produkcyjna, nawet na zasadzie joint venture, przy czym porozumienie o współpracy miałoby dotyczyć wyłącznie dział w takiej liczbie, w jakiej zamierzała je kupić polska armia. Nie było mowy o jakimkolwiek eksporcie, prawach do wyrobu, jego modyfikacjach itp., a doprodukowanie dodatkowych haubic, jeśli stałoby się to konieczne, najprawdopodobniej wiązałoby się z wynegocjowaniem i zawarciem nowej umowy. Mimo to „ciśnienie" na PzH2000 było silne, także wśród niektórych decydentów w HSW.

Ostatecznie jednak do pełnych poligonowych prób porównawczych pomiędzy PzH2000 i AS90, czyli wspomnianego wcześniej „skrzyżowania szpad", nie doszło. Do tej części prezentacji swej oferty jednak nie zdecydowała się przystąpić firma niemiecka. Oficjalnie – z powodu jakichś proceduralnych problemów celnych, mniej oficjalnie – z powodu braku zgody niemieckiego rządu na wytransportowanie haubicy do Polski. Do prób podeszła tylko AS90. Rezultaty strzelań na żagańskim poligonie, przeprowadzonych w dniach 21-24 czerwca 1999 r., wojskowi uznali za na tyle satysfakcjonujące, że nie było wyboru: ta haubica została zwycięzcą.

Licencja, i co dalej?

Zaledwie miesiąc po testach, 26 lipca 1999 r., w spektakularnych okolicznościach, w obecności premiera i szerokiego garnituru ministrów rządu RP, oraz wiceministra obrony Wielkiej Brytanii, późniejszego sekretarza generalnego NATO, Sir George'a Robertsona, zostały złożone podpisy pod umową w sprawie przekazania Hucie Stalowa Wola dokumentacji na system wieżowy armatohaubicy samobieżnej AS90. Wówczas, nie bez patosu i emfazy, uznano, że fakt ten stał się spektakularną oprawą wstąpienia Polski do NATO, czasami nawet uznawano ten moment, dowód „westernizacji" Sił Zbrojnych RP, za „akt założycielski polskiego członkostwa w Sojuszu".

Warunki umowy zakładały, że Polsce zostanie przekazana technologia, oprzyrządowanie produkcyjne i prawa licencyjne wraz z 6 kompletnymi wieżami, dalsza ich produkcja będzie przedmiotem zaawansowanej kooperacji, zaś ewentualny eksport tak powstałych dział na rynki trzecie będzie prowadzony w ścisłej współpracy polsko-brytyjskiej. Ówcześni planiści wojskowi zakładali, że ów pierwszy moduł miał być dostarczony do prób wojskowych w roku 2003. W myśl ówczesnych założeń miał powstać tzw. moduł dywizjonowy Regina, którego środkiem ogniowym miała być armatohaubica kal. 155 mm, zaś uzupełnieniem – systemy dowodzenia i kierowania ogniem Azalia oraz logistyczny Waran. Taka kompozycja była wynikiem wypracowanych w HSW założeń, znamionujących całkowicie nową logikę działania firmy jako producenta uzbrojenia. Już wówczas Huta Stalowa Wola stanęła na stanowisku, że nie będzie dostawcą tylko dział i innych komponentów, ale pragnie stać się dostawcą kompleksowego systemu, projektując, budując i dostarczając go odbiorcy oraz biorąc odpowiedzialność za cały system i efekty jego użycia.

W tym okresie, z wielu różnych powodów, także związanych z ograniczeniami ekonomicznymi, koncepcje dotyczące poszczególnych komponentów Sił Zbrojnych były często zmieniane. Myślą nadrzędną tych zmian było zapewnienie, w ramach skromnych możliwości budżetowych wymuszających tworzenie wybranych priorytetów, możliwie najwyższej interoperacyjności i unifikacji procedur, uzbrojenia i wyposażenia w ramach NATO. Tu obowiązywały standardy daleko inne, znacznie bardziej swobodne, niż w byłym już Układzie Warszawskim. W Wojskach Lądowych dotyczyło to nie tylko transporterów i czołgów, ale też artylerii, która na początku lat 90. dopiero na dobre asymilowała stalowowolskie Goździki, na ów czas wciąż jeszcze nowoczesne i udane wyroby, ale – pasujące do innej koncepcji armii.

Docelowo zakładano wprowadzenie pierwszego dywizjonu artylerii samobieżnej 155 mm (18 dział) w roku 2005 (według innej wersji – w 2006 roku), zaś do 2012 roku zakładano zakup czterech dywizjonów liczących łącznie 72 działa. Inna z koncepcji zakładała, że na wyposażeniu Wojska Polskiego powinno znaleźć się 180 samobieżnych zestawów armatohaubic 155 mm, z których miało zostać sformowanych... 15 dywizjonów (ciekawostka, bowiem nigdy w polskiej armii nie było dywizjonów artylerii liczących mniej niż 18 dział!) oraz ponad 300 zestawów dział 155 mm holowanych przez ciężarówki. Program ten, jak się szybko okazało, jak na tamten czas był zdecydowanie przewymiarowany... Założenia samej struktury jednostek artylerii wówczas i dziś, widać to wyraźnie, były całkowicie odmienne. Dywizjon raz definiowano jako 18-lufowy, raz nawet jako niezwykle oryginalny 12-lufowy, aby w końcu wypracować ostateczną formułę 24 luf w składzie dywizjonu.

Montaż pierwszego prototypu nowego działa rozpoczęto w HSW w październiku 2000 r., w marcu 2001 r. dostarczona została z Royal Ordnance w Wielkiej Brytanii do HSW pierwsza wieża. Pierwszy kompletny prototyp Kraba (bo tak zdecydowano się nazwać to działo, odchodząc od lansowanej przez brytyjskich partnerów pierwotnej nazwy Chrobry, będącej dość swobodnym przekładem brytyjskiego Braveheart, osadzonym jednakże mocno w polskiej historii) zaprezentowano publicznie 12 czerwca 2001 r... I wtedy się zaczęło! W miesiąc później rozpętano w mediach „aferę korupcyjną", stawiając w cieniu podejrzeń ówczesnego wiceszefa MON Romualda Szeremietiewa oraz... koncern Denel z RPA, który w ogóle nie był uczestnikiem drugiego przetargu.  W HSW były już dwa gotowe prototypy Kraba po udanych próbach, a mimo to MON z programu... zrezygnował. Obydwa prototypy postanowiono przekazać do... muzeów.

Program praktycznie został pogrzebany. Postawiło to w niesłychanie trudnym położeniu nie tylko HSW, pozbawioną szans na produkcję i rozwijanie obiecującego wyrobu, a także ośrodek gliwicki, mający mieć w tym programie ważny udział. Postawiło też Polskę w dość nieciekawej sytuacji wobec Brytyjczyków, którzy wiązali poważne plany ze współpracą z polskim przemysłem zbrojeniowym. Nie tylko nie mogli liczyć na zamówienia na, wynikające z umowy licencyjnej, pozostałe 4 wieże, ale przede wszystkim na współpracę produkcyjną w przyszłości. Skutkiem była korekta modelu biznesowego BAE, a także likwidacja oprzyrządowania produkcyjnego związanego z AS90 i definitywne odejście od produkcji luf długich w kalibrach 155 (dla haubic lądowych) i 114 mm (dla artylerii okrętowej). Część oprzyrządowania pozostałego po AS90 zezłomowano, część przekazano do HSW. W długofalowej perspektywie miało to mieć korzystne dla Kraba skutki, ale wówczas nikt nie był w stanie tego przewidzieć... Faktem jest, że w tym momencie drogi polskiej haubicy i jego brytyjskiego protoplasty rozeszły się definitywnie. Paradoksalnie – mogą się znów zejść, po wielu latach, na polach bitewnych Ukrainy.

Konsekwencje pseudoafery z rzekomą łapówką od Denela były potężne: kiedy w 2006 r. do Polski przyjechała delegacja indyjskiej armii chcąc zobaczyć Kraba (sprytnym podstępem uzyskano zgodę wojska na ten pokaz, w czym pomogła interwencja ówczesnego prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego), i kiedy na poligonie w Stalowej Woli odbyły się strzelania, na których Krab wypadł świetnie, pojawiła się anegdotyczna opowieść, przytaczana przez byłego wiceministra obrony. Hindusi mieli zapytać, ile tych dział ma polska armia. Padła odpowiedź: – Dwa – A gdzie jest drugie? – mieli zapytać Hindusi. – W muzeum artylerii w Toruniu – miała paść odpowiedź. – Hindusi wyjechali. – Koło nosa przeszedł nam kontrakt na 110 dział za 1,2 miliarda dolarów – skomentował tę sytuację Romuald Szeremietiew, który uważał się za „ojca polskiej haubicy", nazywanej nawet czasami „działem Szeremietiewa". To nie do końca było tak: jeszcze żaden Krab nie stał w muzeum, choć były takie decyzje. Obydwa prototypy znajdowały się w HSW, nawet były regularnie wystawiane na MSPO. Zaś jakoby pewny już kontrakt z Hindusami na 110 Krabów był raczej przejawem wishful thinking w czystej postaci, jako że postawili oni warunek, aby HSW... wysłała im Kraba na wielomiesięczne testy do Indii – bez kontroli nad ich przebiegiem, i w dodatku na własny koszt... Zresztą – Hindusi eksperymentowali z różnymi pomysłami, m.in. z próbą posadowienia wieży południowokoreańskiej T-6 na podwoziu czołgu T-72. W końcu, po testach przeprowadzonych w latach 2013-2014, doszli ostatecznie do... K9.

Zainteresowanie Ministerstwa Obrony Indii polskim Krabem z brytyjskimi korzeniami okazało się jednak być momentem zwrotnym w historii tego programu. Kolejne kroki odbywały się już w zgoła innej rzeczywistości ekonomicznej i politycznej, a do reanimacji Kraba – choć nikt tego nie mówił wprost – swoje trzy grosze dołożyły interwencje i naciski ze strony NATO. Pakt oczekiwał wywiązania się ze zobowiązania w połowy lat 90...

Reaktywacja

Program Regina został wznowiony w 2007 r., nieomal równolegle z finiszem prac nad programem wyrzutni rakietowej WR-40 Langusta (w 2007 r. zakończono badania kwalifikacyjne, 22 kwietnia 2008 r. podpisano kontrakt na pierwszą transzę 36 wyrzutni, a już 1 lipca z HSW wyjechał pierwszy transport 6 WR-40). Zanim będącemu już „na wylocie" na początku 2007 r. ministrowi obrony Radosławowi Sikorskiemu zademonstrowano na poligonie w Toruniu możliwości Kraba, także na drugim prototypie działa postawiono krzyżyk: miał trafić do Muzeum Wojska Polskiego. Był już pisemny rozkaz. Po toruńskim pokazie szef MON powiedział do szefa HSW: – Panie prezesie, ja to działo kupuję! Zapaliło się znów zielone światło, wojsko zaczęło się nim na powrót interesować.

Już po kolejnej zmianie rządu, 2 maja 2008 r., Departament Polityki Zbrojeniowej MON zawarł z Centrum Produkcji Wojskowej HSW trzyletnią umowę na „wykonanie pracy wdrożeniowej na 155-mm dywizjonowy moduł ogniowy". W ramach tej pracy wdrożeniowej CPW podjęło się opracowania i dostarczenia najpóźniej do 10 grudnia 2011 r. partii próbnej modułu dywizjonowego dostosowanego do strzelania amunicją precyzyjnego rażenia. Moduł miał się składać z sześciu nowych, wyprodukowanych od podstaw „Krabów" oraz dwóch zmodernizowanych do ich standardu, wyremontowanych prototypów z 2000-2001 r., w których zamontowano oryginalne brytyjskie wieże. Entuzjazm o odmrożenia programu szybko ustąpił miejsca obawom: termin był zwariowany, a możliwości – po zakończeniu współpracy z Brytyjczykami – skromne.

Trzeba było znaleźć nowych partnerów, i samemu wdrażać produkcję tego, co należało. Najtrudniejszym do rozwiązania był problem luf, jako że luf długich 155 mm HSW w tym okresie, bez zakupów odpowiednich maszyn i urządzeń, robić nie była w stanie, na brytyjskie wsparcie już nie można było liczyć, a z Niemcami, po wyeliminowaniu z gry o przyszłość polskiej artylerii ich PzH2000 trudno było się porozumieć. Nie udało się też nawiązać na satysfakcjonujących stronę polską warunkach współpracy ze Słowacją. Dla ukompletowania modułu wdrożeniowego 6 luf zamówiono więc we francuskiej firmie Nexter, a produkcję pozostałych elementów armaty i wież uruchomiono w oparciu o licencyjną dokumentację konstrukcyjną, brytyjską technologię i przekazane przez BAE oprzyrządowanie.

Już 20 maja 2011 r. zakończono badania pierwszego, wyprodukowanego w całości przez HSW,  działa dla Kraba. Były to pierwsze w Polsce badania działa tego kalibru, zatem niemałym problemem było nawet stworzenie od podstaw samego programu badań. Jednocześnie Gliwice wystartowały z produkcją sześciu brakujących podwozi. Pierwsze strzelania kompletnego Kraba nr 3, a więc otwierającego już serię sześciu armatohaubic budowanych od podstaw w ramach pracy wdrożeniowej, wyposażonego w dokładnie ten egzemplarz działa, przeprowadzono 29 lipca, a więc już w dwa miesiące później. To świadczy, jakie tempo nadano pracom nad tym programem.

Co było dalej – pamiętamy: pod koniec listopada 2012 r., a więc z blisko rocznym poślizgiem w stosunku do pierwotnego harmonogramu, wojsko dostało pierwszy moduł wdrożeniowy, nie tylko z 8 Krabami, ale też z 3 wozami dowodzenia i wsparcia logistycznego (po jednym wozie amunicyjnym i remontu uzbrojenia). Wtedy już były znane (choć nie były nagłaśniane) ujawnione już w 2010 r. problemy z jakością podwozi nr 3-8. Krab znów znalazł się na wirażu, pędząc na „czołówkę" z pechem, który prześladował program. Wojsko nie chciało przyjąć Krabów, w podwoziach których pojawiły się słynne mikropęknięcia. Z czasem okazało się, że problemów z nimi jest tyle, że nie było już czego poprawiać. Jeśli program Regina i Krab miał zostać uratowany, konieczne było kolejne nowe rozdanie. Decyzje ówczesnego kierownictwa MON i HSW doprowadziły do podpisania 17 grudnia 2014 r. umowy licencyjnej na, spokrewnione konstrukcyjnie z podwoziem brytyjskiego pierwowzoru Kraba, podwozie sh 155 mm K9, produkowanej w Republice Korei.

W tym wariancie Krab jest cięższy od AS90 (48 ton wobec 45,5 tony), ale dysponuje znacznie mocniejszym napędem (MTU 1000 KM vs Cummins 659 KM), a więc i lepszymi właściwościami trakcyjnymi. I w jednym i w drugim wydaniu takie rozwiązanie bije osiągami nieudane pod wieloma względami podwozie typu Kalina, z którym Krab ważył ponad 52 tony, dysponując napędem o mocy tylko 850 KM. Był na tyle słaby w terenie, że nie było mowy o spełnieniu pierwotnego wymagania, aby zabierał 60 szt. kompletnej amunicji. Zabierał ich tylko 40. Jak ważne w realiach współczesnej wojny są charakterystyki trakcyjne takiej broni, potwierdziła wojna w Ukrainie, gdzie artyleria odgrywa olbrzymią rolę. Szybka zmiana stanowiska po wykonaniu zadania ogniowego, zdolność do błyskawicznej dyslokacji w inne rejony walk – do czego potrzebny jest odpowiedni zapas mocy i sprawny układ jezdny – są na wagę przeżycia, i działa i załogi.

Prace koreańsko-polskiego zespołu konstruktorów nad polską wersją podwozia pobiegły w sprinterskim tempie. Już w połowie sierpnia 2015 r. zaprezentowany został prototyp Kraba na ostatecznie wybranym podwoziu, a HSW, montując kolejne haubice na gotowych podwoziach dostarczonych z Korei, zaczęła polonizację ich produkcji, jednocześnie intensywnie inwestując w rozbudowę i modernizację lufowni. Rozwiązaniem pomostowym do czasu samodzielnego opanowania produkcji luf był zakup partii gotowych luf w Niemczech. Otrzymały je pozostałe wozy z pierwszego dywizjonu, przekazanego do 11. Mazurskiego Pułku Artylerii w Węgorzewie, a obecnie najprawdopodobniej walczące od wielu miesięcy w Ukrainie (MON nigdy nie poinformował, z których jednostek podebrano partię 18 Krabów, przekazanych Ukrainie w pierwszej połowie ubiegłego roku).

Po zakończeniu programu badań MON w połowie grudnia 2016 r. zamówiło w HSW SA cztery pełne DMO Regina z terminem dostawy do 2024 r., a we wrześniu 2022 r. – dwa kolejne DMO z terminem dostawy w latach 2025-2027. 

Kolejny pech Kraba odezwał się kilka miesięcy temu, kiedy kierownictwo MON – wcześniej zamawiające haubice w tempie tylko 2 baterii (16 dział) rocznie – uznało, że potencjał produkcyjny HSW... nie pozwala na szybkie zaspokojenie oczekiwań wojska, więc niezbędny jest zakup sh K9A1/K9PL w Korei. Docelowo w grę wchodzić ma zakup 672 koreańskich dział. Pierwsza ich partia dotarła do Polski w grudniu. Dodajmy, że w 2017 roku Strategiczny Przegląd Obronny stworzony przez MON rekomendował zwiększenie zdolności produkcji Krabów, ale z tymi rekomendacjami nic - w zakresie finansowania potrzebnych inwestycji - nie zrobiono. Dopiero na początku tego roku premier Mateusz Morawiecki zapowiedział dokapitalizowanie HSW, aby zwiększyć zdolności produkcji Borsuków... i Krabów.

Na razie, w związku z priorytetowym charakterem kontraktu na dostawy Krabów dla walczącej Ukrainy, zdecydowana większość (jeśli nie całość) bieżącej produkcji kierowana jest do Ukrainy. W związku z tym 16 grudnia 2022 r. Agencja Uzbrojenia i HSW podpisały aneks do umowy z 2016 roku, zmieniający termin dostaw pozostałych pięciu baterii z lat 2022-2024 na lata 2025-2027. To oznacza, że – jeśli nic się nie zmieni – Krab powinien być produkowany przynajmniej do tego roku, w którym minie... 30 lat od rozpoczęcia prac zmierzających do jego powstania. Łącznie z już zakontraktowanymi dla Sił Zbrojnych RP siedmioma DMO Regina (168 szt.), dodatkowymi Krabami dla CSUiA w Toruniu (2 szt.) oraz prawdopodobnym wolumenem 54 Krabów dla Ukrainy (zamówienie z połowy 2022 r.) w HSW powinny zostać wyprodukowane 224 Kraby, a jeśli MON zechce uzupełnić ukompletowanie dywizjonów, z których zabrano haubice w pierwszym kroku pomocy dla Ukrainy – 242. Z MON płyną jednak zapowiedzi, że kontrakt z września 2024 roku nie będzie jednak ostatnim. A podwozie Kraba ma być bazą do stworzenia nowego bojowego wozu piechoty, z wieżą ZSSW-30.

Według Ośrodka Studiów Wschodnich, który powołuje się na nieujawnione źródła, „na Ukrainę dotarły już wszystkie z zamówionych przez Kijów 54 dział", choć umowa w tej sprawie mówiła o 2-letnim okresie jej realizacji. HSW SA nie komentuje w żaden sposób tej informacji.

„Pradziad" naszego Kraba, AS90, wyprodukowany został, jak już pisaliśmy wcześniej, w liczbie 179 szt., w wariancie o znacznie mniejszych możliwościach niż Krab (co się wiąże i z długością lufy armaty, i nowocześniejszym podwoziem o lepszych charakterystykach, i znacznie nowocześniejszym wyposażeniem polskiej haubicy, zwłaszcza w obszarze zautomatyzowanego dowodzenia i kierowania ogniem). Zakładano, że w służbie pozostaną one do roku 2032. Od zakończenia w 1995 r. produkcji haubica była z ograniczonym zakresie modernizowana, ale koncepcja brytyjskich sił zbrojnych, oraz ograniczanie funduszów na armię sprawiły, że liczba dział AS90 w gotowości operacyjnej systematycznie maleje.

Po części bierze się to stąd, że brytyjski przemysł utracił zdolność produkowania tego sprzętu i części zamiennych do niego, więc dążenie do utrzymania w stanie sprawności pozostałych w służbie haubic wymusza konieczność kanibalizacji części z nich i przeznaczanie ich na części zamienne dla pozostałych. Jeszcze w 2008 r. było ich w pułkach brytyjskiej artylerii 134, w 2015 – już tylko 117, a w 2016 – zaledwie 89. W 2021 r., według oficjalnych danych brytyjskich, AS90 były jeszcze na uzbrojeniu trzech pułków Royal Artillery i Royal Horse Artillery, a w 2022 – dwóch pułków. W każdym z nich znajduje się na stanie tyle dział, ile w polskim dywizjonie DMO Regina, czyli 24. Oznacza to, że brytyjskie siły zbrojne dysponują obecnie najprawdopodobniej 48 szt. AS90. Nie jest znana liczba dział w rezerwie sprzętowej ani ich stan techniczny.

Zapowiedziane i potwierdzone przekazanie „około 30" z nich Ukrainie, jak to dotąd w oficjalnych komunikatach definiowano, stawia pod znakiem zapytania sens pozostawienia w brytyjskich zasobach „resztówek" w postaci kilkunastu haubic bez większego znaczenia operacyjnego. Oczywiście, „około 30" można interpretować jako np. 24, jak i 36 (ta druga liczba odpowiadałaby etatowi dwóch ukraińskich dywizjonów artylerii lufowej). Nie można wykluczyć, że jakaś liczba AS90 przekazana zostanie jako rezerwuar części zamiennych, a Wielka Brytania całkowicie wycofa się z użytkowanie tego uzbrojenia.

Przeszkolenie na AS90 ukraińskich artylerzystów, którzy już opanowali obsługę polskich Krabów, nie powinno być przesadnie czasochłonne. Obydwa działa, wywodzące się z tego samego pnia, są zbliżone do siebie pod tym względem, choć już obecnie dość znacznie różnią się wyposażeniem, głównie elektronicznym, posiadają inne podwozia, a więc i jednostki napędowe różnych marek o różnych wymogach serwisowych. Żołnierze ukraińscy jednak już niejednokrotnie dowiedli, że to nie stanowi dla nich problemu. Co nie zmienia faktu, że po zrealizowaniu obietnic dotyczących AS90 ukraińska artyleria będzie istną „Legią Międzynarodową" pod względem liczby użytkowanych typów i modeli sprzętu o przeróżnych rodowodach, a więc i rozwiązaniach konstrukcyjnych, kalibrach, wymaganiach serwisowych i potrzebach logistycznych.