T-64BM Bułat. Czołg, który broni Ukrainy

Jednocześnie jasne było to że T-64 w najpopularniejszej eksploatowanej wersji, T-64B i T-64BW oraz T-64B1 i T-64B1W wymaga modernizacji. Biuro konstrukcyjne im. Morozowa funkcjonujące w ramach zakładów im. Małyszewa, rozpoczęło prace mające na celu przygotowanie kilku propozycji modernizacji czołgów.

Warto na wstępnie przybliżyć nieco sylwetkę czołgów T-64B i ich modyfikacji, zacznijmy od opancerzenia.

Osłona pancerna wyżej wymienionych maszyn w latach 90tych nie należała już do najnowocześniejszych. Kadłub wykonany jest metodą spawania elementów walcowanych ze stali pancernej. Z przodu kadłuba umieszczony jest moduł pancerza specjalnego w dwóch wariantach, czołgi T-64B i T-64B1 posiadają następujący układ pochylony pod kątem 68°, 30 mm płyta z stali pancernej wysokiej twardości + 80 mm płyta z stali pancernej + 2 x 53 mm płyty z tekstolitu szklanego + 20 mm płyta z stali pancernej łącznie daje to 236 mm które po uwzględnieniu nachylenia daje efektywną grubość około 629 mm, identyczny układ mają czołgi T-64B/T-64B1 zmodernizowane do standardu T-64BW i T-64B1W.

Czołgi T-64BW wyprodukowane od podstaw jako nowe maszyny, mają nowocześniejszy układ modułu pancerza specjalnego który chroni przód kadłuba, pochylony pod tym samym kątem, układ wygląda następująco: 60 mm płyta z stali pancernej + 35 mm płyta z tekstolitu szklanego + 30 mm płyta z stali pancernej + 35 mm płyta z tekstolitu szklanego + 45 mm płyta z stali pancernej. Daje to grubość 205 mm oraz po uwzględnieniu nachylenia osłony, efektywną grubość wynoszącą 547 mm. Warto zaznaczyć, że nowy układ pomimo mniejszej grubości, zapewnia większą efektywność osłony, a jest przy tym nieco lżejszy.

W wypadku wszystkich wariantów wieża w swej przedniej półsferze dysponuje następującą osłoną, skorupa wykonana jest metodą odlewania z staliwa, w trakcie odlewania w formie umieszczone są w wykonanym z siatki stelażu kule wykonane z tlenku glinu. Pod kątem prostym układ ma grubość w graniach 460-470 mm, zaś patrząc z perspektywy na wprost wieży, grubość waha się w graniach 465-635 mm zależnie od miejsca pomiaru.

Przeliczeniowo odporność osłony dla wieży i kadłuba waha się w graniach 370-440 mm ekwiwalentu jednorodnego stalowego pancerza przeciwko amunicji kinetycznej oraz 500-575 mm ekwiwalentu jednorodnego stalowego pancerza przeciwko amunicji kumulacyjnej.

Dodatkowo wieża oraz kadłub, osłonięte są modułami wybuchowego pancerza reaktywnego Kontakt-1 z elementami reaktywnymi 4S20, który podnosi między 50% a 80% ochronę przeciwko amunicji kumulacyjnej z pojedynczą głowicą, natomiast nie zapewnia wzrostu ochrony przeciw amunicji kumulacyjnej z głowicą tandemową wyposażoną w prekursor, oraz przeciwko amunicji kinetycznej czy formowanym wybuchowo penetratorom (EFP – Explosively Formed Penetrator).

Jeżeli chodzi o siłę ognia to czołgi T-64B/B1 oraz T-64BW/B1W posiadają system kierowania ogniem 1A33 „Ob" na który składa się dzienny celownik dalmierz-laserowy 1G42, nocny celownik TPN-1-3-49. Wóz wyposażony jest także w system uzbrojenia kierowanego 9K112 z pociskami 9M112 „Kobra" i 9M128 „Agona". System 9K112 obecny jest tylko na czołgach T-64B i T-64BW, i może być rozpoznany przez skrzynkę zawierającą antenę radio komendowego systemu sterowania pociskami GTN-12, umieszczoną przed stanowiskiem dowódcy.

Uzbrojenie główne stanowi gładko lufowa armata 2A46M-1 kaliber 125 mm, ładowana automatycznie przez mechanizm ładowania 6EC40 w którego magazynie mieści 28 dzielonych naboi kaliber 125 mm. Z armatą sprzężony jest karabin maszynowy PKTM kaliber 7.62 mm, zaś dowódca dysponuje kopułą obserwacyjną ze zdalnie sterowanym stanowiskiem karabinu maszynowego ZU-64 uzbrojoną w wielkokalibrowy karabin maszynowy NSWT kaliber 12.7 mm i dzienno-nocnym przyrządem obserwacyjnym TKN-3W.

Czołgi tego typu napędzane są tłokowym, wysokoprężnym dwusuwem z przeciwbieżnymi tłokami 5TDF o mocy 700KM.

Konieczna modernizacja.

Obiektywnie oceniają czołg T-64B/BW, był on pod wieloma względami przestarzały już w momencie wprowadzenia do produkcji (odpowiednio dla T-64B rok 1976 i T-64BW rok 1985). Zdawali sobie z tego sprawę konstruktorzy, którzy rozpoczęli prace nad głęboką modernizacją noszącą kod Obiekt 476 „Cedr", projekt ten zakładał opracowanie nowej wieży, oraz głęboką modernizację kadłuba, głównie poprzez zastosowanie nowego modułu pancerza przedniego, oraz nowego zespołu napędowego z silnikiem 6TD-1.

Ostatecznie Obiekt 476 nie wszedł do służby, lecz czas i środki poświęcone na jego opracowanie nie zostały zmarnowane, wieża przeszła dalszą ewolucją, ostatecznie została wykorzystana w eksperymentalnych czołgach Obiekt 478, Obiekt 219A, T-80U (Obiekt 219AS) oraz T-80UD (Obiekt 478B), w wypadku tego ostatniego wykorzystano także zespół napędowy z silnikiem 6TD-1.

Dla niepodległej Ukrainy, nie rozwiązywało to jednak problemu, dużej ilości posiadanych czołgów T-64, będących de facto najliczniejszym, podstawowym typem wozów bojowych tej klasy. Zdecydowano więc o przygotowaniu pakietów modernizacji czołgów T-64B i T-64BW, które zbliżyłyby te maszyny pod względem możliwości bojowych do poziomu nowocześniejszych T-80U i T-80UD.

Biuro konstrukcyjne im. Morozowa przygotowało dwa projekty. Pierwszy bardziej zaawansowany wariant proponowanej modernizacji, otrzymał kod fabryczny Obiekt 447AM1 oraz kod wojskowy T-64U, drugi otrzymał kod fabryczny Obiekt 447AM2 i kod wojskowy T-64BM2. T-64U charakteryzuje się następującymi ulepszeniami, osłonę pancerną wzmocniono instalacją modułów wybuchowego pancerza reaktywnego Kontakt-5 z elementami reaktywnymi 4S22 który zapewnia ochronę przeciwko amunicji kumulacyjnej redukując jej poziom penetracji o 50-80% a przeciwko amunicji kinetycznej redukując jej poziom penetracji o nie mniej niż 20%, instalacją systemu kierowania ogniem 1A45 „Irtysz" z głównym celownikiem dalmierzem-laserowym 1G46, noktowizyjnym systemem T01-K01 „Buran-PA" z nocnym celownikiem TPN-4 i reflektorem podczerwieni Ł-4A „Łuna". SKO posiada system kierowania przeciwpancernymi pociskami kierowanymi 9K119 z pociskami 9M119 „Refleks", 9M119M „Inwar" oraz ukraińskimi „Kombat".

Dowódca otrzymał kopułę obserwacyjną ze zdalnie sterowanym stanowiskiem wielkokalibrowego karabinu maszynowego 1EC29M której uzbrojenie stanowi karabin maszynowy NSWT kaliber 12.7 mm (lub jego ukraiński klon KT-12.7), kopuła 1EC29M dysponuje następującymi przyrządami obserwacyjno-celowniczymi, głównym systemem PNK-4 z dzienno-nocnym przyrządem TKN-4S „Agat", a także celownikiem przeciwlotniczym PZU-7.

Uzbrojenie główne stanowi 125 mm gładko lufową armata KBA-3 (która zastąpiła oryginalną radziecką 2A46M-1) i sprzężony z nią 7.62 mm karabin maszynowy PKTM (lub jego ukraiński klon KT-7.62)m za stabilizację uzbrojenia odpowiada stabilizator 2E42M, zaś za ładowanie armat, elektro-hydrauliczny mechanizm ładowania 6EC43.

Za napęd czołgu odpowiada tłokowy, dwusuwowy silnik wysokoprężny z przeciwbieżnymi tłokami 5TDFM o mocy 850KM, zapewniający na drodze utwardzonej prędkość dochodzącą do 60.5 km/h, zasięg jazdy na paliwie tylko w zbiornikach wewnętrznych dochodzi do około 500 km, zaś ze zbiornikami zewnętrznymi do 700 km.

Drugi wariant oznaczony jako T-64BM2 miał być mniej zaawansowaną, bardziej ekonomiczną alternatywą, w której zastosowano mniej zaawansowany SKO 1A43U z dziennym celownikiem-dalmierzem laserowym 1G46, systemem naprowadzania pocisków przeciwpancernych 9K119, wóz charakteryzuje się także obecnością reflektora podczerwieni Ł-4A przy jarzmie armaty, wozy te posiadają również standardowe silniki 5TDF o mocy 700KM, łącznie do tego standardu doprowadzono około 12 maszyn, jednak miały one problemy ze zbyt słabym napędem który miał tendencję do przegrzewania się, wynikało to z faktu iż podobnie jak T-64U, wóz posiada wzmocnione opancerzenie poprzez instalację modułów Kontakt-5, co prowadzi do wzrostu masy do poziomu około 45 ton. Błędnie problemy z napędem przypisywane były czołgom T-64BM „Bułat".

Do dalszych prac jako bazę, wybrano T-64U/Obiekt 447AM1, nowy wariant oznaczono jako Obiekt 447AM1-1, zasadniczą zmianą było zastosowanie nowego wybuchowego pancerza reaktywnego „Nóż" z elementami reaktywnymi ChSCzKW-19 i ChSCzKW-34 opracowanymi przez BCKT „Microtec". Jako dodatkową osłonę zastosowano również arkusze ze stali pancernej, przyspawane do przodu kadłuba oraz wieży i znajdujące się pod modułami „Nóż".

Wybuchowy pancerz reaktywny „Nóż" jest unikatową konstrukcją jeśli chodzi o metodę działania, elementy reaktywne serii ChSCzKW nie bazują bowiem na klasycznej konstrukcji w formie dwóch stalowych płytek ze sprasowanym materiałem wybuchowym pomiędzy, lecz bazują na linearnych ładunkach kumulacyjnych, które w momencie detonacji, formują linearne strumienie kumulacyjne, owe strumienie można porównać do noży, tnących penetrujący pocisk na mniejsze fragmenty łatwiejsze do powstrzymania przez pancerz zasadniczy.

Zgodnie z danymi producenta, „Nóż" redukuje poziom penetracji amunicji APFSDS o około 80%, amunicji kumulacyjnej z pojedynczą głowicą o około 95%, amunicji kumulacyjnej z głowicą tandemową o około 25%, natomiast głowic EFP o około 60%.

Czołg po raz pierwszy zaprezentowano w lecie 2005, otrzymał on nazwę T-64BM „Bułat". Działonowy dysponuje SKO 1A43U „Ros" z dziennym celownikiem-dalmierzem laserowym 1G46M „Promin", oraz pasywnym celownikiem nocnym TPN-4SR systemu T01-K01ER „Buran-E", który może zostać wymieniony na celownik termowizyjny PTT-M. Dowódca natomiast dysponuje kombinowanym dzienno-nocnym przyrządem obserwacyjno-celowniczym TKN-4SR systemu PNK-4SR „Agat", przyrządy te umieszczone są w kopule 1EC29M.

Łącznie do standardu T-64BM „Bułat" zmodernizowano około 76 czołgów.

Kolejną modernizacją jest modernizacja czołgów T-64BM2 Model 2022, znana także w niektórych źródłach jako T-64BM2 „Bułat" czyli modernizacja 12 istniejących T-64BM2 do standardu zbliżonego do T-64BM, a pod pewnymi względami go przewyższającymi. Zasadniczą modernizacją była wymiana zbyt słabego napędu, T-64BM2 „Bułat" otrzymał nowy silnik 6TD-1 o mocy 1000KM, modyfikacja ta jednak wymagała de facto wymiany przedziału zespołu napędowego, co więcej, ze względu na wyższą pokrywę przedziału napędowego, wymagane było podniesienie pierścienia oporowego wieży.

Wymiana silnika wymagana była z dwóch powodów, pierwszym była niedostateczna moc silnika 5TDF, nie zapewniającego odpowiedniego poziomu mobilności dla wozu o masie około 45 ton. Drugi powód to fakt iż linia produkcyjna silników rodziny 5TD nie istnieje od lat, jako że zakłady produkcyjne całkowicie przestawiły się na produkcję bardziej perspektywicznych silników 6TD, a dodatkowo znajdujące się w zapasach silniki rodziny 5TD, przewidziane są jako zapas dla lżejszych T-64A, T-64B/T-64B1 oraz T-64BW/T-64B1W.

T-64BM2 zmodernizowano także w zakresie systemu kierowania ogniem, oprócz dziennego celownika – dalmierza laserowego 1G46, wóz otrzymał także celownik termowizyjny TPN-1TPW, ochronę pancerną poprawiono poprzez wymianę w modułach wybuchowego pancerza reaktywnego Kontakt-5, elementów reaktywnych 4S22, na elementy rodziny ChSCzKW, dodatkowo osłonięto wybuchowym pancerzem reaktywnym burty kadłuba na większej długości, zaś burty przedziału napędowego osłonięto ekranami prętowymi. Znajdujące się w półkach nad gąsienicowych zbiorniki paliwa, osłonięto płytami pancernymi grubości około 12 mm, zwiększając ich odporność na ogień małokalibrowej broni piechoty. Dodano także system nawigacji GPS.

Ocena wozu.

Trudno jest jednoznacznie ocenić czołgi T-64BM „Bułat" i T-64BM2, z jednej strony są to z pewnością dobrze przemyślane, kompleksowe modernizacje starzejących się czołgów, znacząco podnoszące ich walory bojowe. Z drugiej strony trzeba pamiętać że czołgi T-64, koncepcyjnie wywodzą się z lat 50tych XX wieku, a prace projektowe zakończono w latach 60tych.

Wybrane pakiety modernizacji nie są wstanie wyeliminować wrodzonych problemów tej konstrukcji, jak choćby metoda składowania amunicji, nie należąca do zbyt bezpiecznych, a także mała kubatura wnętrza, utrudniająca lub wręcz uniemożliwiająca głębszą modernizację poprzez choćby instalację bardziej rozbudowanego wyposażenia elektronicznego.

Także poziom ochrony pancernej, pomimo dość istotnego wzmocnienia, wydaje się nie być do końca wystarczający co wynika z przestarzałej konstrukcji pancerza zasadniczego. Także świadomość sytuacyjna załogi nie stoi na poziomie nowoczesnych czołgów podstawowych, co wynika zarówno z konstrukcji kopuły obserwacyjnej dowódcy, nie posiadającej dużej ilości peryskopów, jak również z obecnie przestarzałych już przyrządów obserwacyjno-celowniczych dowódcy które nie posiadają kanału termowizyjnego.

Ostatecznym problemem jest także złożoność omówionych pakietów modernizacji czołgów oraz ich koszty. Przed wybuchem walk w lutym 2022, Ukraińcy słusznie zauważyli że oprócz jakości wozów, potrzebują także ilości, stąd też podjęto racjonalną decyzję aby głównie skupić się na prostszej i tańszej modernizacji czołgów T-64BW do standardu T-64BW Model 2017 którą następnie planowano rozwinąć do wersji T-64BW Model 2022, jednak te plany pokrzyżowane zostały przez inwazję wojsk Federacji Rosyjskiej.