Narodowy Plan Obronny Litwy: kluczowe znaczenie walki cywilnej [ANALIZA]

Udostępnione informacje pozwalają przyjąć za pewnik, że dokument odwołuje się do koncepcji oporu lub obrony totalnej i zakłada zaangażowanie w obronę państwa wszystkich obywateli, organizacji oraz przedsiębiorstw. Konsekwencją przyjęcia w NPO takiego założenia jest również przewidywane utworzenie Krajowej Rady Koordynacyjnej ds. Powszechnej Obrony, która odpowiadałaby za koordynację tych działań.

Przyjęta koncepcja odwołuje się do konieczności mobilizacji i wykorzystaniu wszystkich dostępnych zasobów w sektorze cywilnym i wojskowym w celu prowadzenia obrony wobec agresji lub oporu w przypadku zajęcia terytorium państwa przez przeciwnika. Koncepcja tego typu przyjęta została w szeregu państw europejskich, np. krajach skandynawskich (Norwegia, Szwecja, Finlandia, Dania), a także poza Starym Kontynentem, np. w Singapurze czy Tajwanie (Republice Chińskiej). Niezależnie od modelu narodowego i stopnia przystosowania do współczesnych warunków wszystkie w większym lub mniejszym stopniu nawiązują do szwajcarskiej koncepcji oporu totalnego w wojnie nieregularnej mjr. Hansa von Dacha („Der totale Widerstand”, 1957) oraz obrony cywilnej płk Alberta Bachmanna i Georgesa Grosjeana („Zivilverteidigung”, 1969). Mimo dominującej roli Sił Zbrojnych Litwy i sił wzmocnienia NATO w klasycznych działaniach zbrojnych (element obrony zbrojnej) w ogłoszonej koncepcji obrony równie ważną rolę rolę odgrywają dwie pozostałe składowe systemu NPO: mobilizacja (System Mobilizacji Państwa) oraz opór cywilny.

Wymienione dwa elementy postrzegane są jako kluczowe elementy wsparcia działania sił zbrojnych w efektywnym wypełnianiu zadania obrony państwa, umożliwiające prowadzenie długotrwałego oporu nawet w warunkach okupacji terytorium Litwy. Traktowane są kompleksowo, czego dowodem jest działanie w obrębie litewskiego Ministerstwa Obrony Narodowej (KAM), Departamentu Mobilizacji i Ruchu Oporu Obywatelskiego. Departament jest instytucją, której zadania stanowią: organizowanie, kontrolowanie i koordynowanie przygotowań ministerstw, instytucji rządowych, gmin i podmiotów gospodarczych do mobilizacji, a także organizowanie udziału instytucji obywatelskich w udzielaniu wsparcia siłom zbrojnym Litwy i państw sojuszniczych (działania HNS).

Wyjątkowym elementem koncepcji obrony jest opór cywilny (lit. pilietinio pasipriešinimo), który ma długą tradycję na Litwie. Symbolem jest postać Romasa Kalanta, który w proteście przeciwko okupacji kraju przez ZSRR dokonał 14 maja 1972 r. aktu samospalenia przed Teatrem Miejskim w Kownie (14 maja na Litwie jest obchodzony jako Dzień Oporu Cywilnego). Litwini, idąc szlakiem wyznaczonym przez szwajcarską publikację w 1969 r., dzięki połączonym działaniom Departamentu Mobilizacji i Oporu Cywilnego i Wileńskiej Akademii Sztuk (VDA) wydali w 2020 r.  podręcznik pt. „Alfabet oporu obywatelskiego. Rady, jak walczyć bez broni” („Pilietinio pasipriešinimo abėcėlė. Patarimai, kaip kovoti be ginklų”). Książka zgodnie z założeniem ma „edukować i uczyć społeczeństwo, jak w przypadku kryzysu, mogłoby przyczynić się do obrony państwa za pomocą niezbrojonych metod oporu”. Celem publikacji jest zaznajomienie czytelnika w przystępny sposób z celami, strategią, taktyką i środkami cywilnego (nieuzbrojonego) ruchu oporu. Jak deklarują wydawcy, publikacja powstała m.in. w oparciu o doświadczenia i przemyślenia prof. Gene’a Sharpa, który posiadał ogromny dorobek w tej dziedzinie, np. fundamentalną publikację pt. „Polityka działania bez przemocy” („The Politics Of Nonviolent Action”, 1973). W tekście wykorzystano również pozycje innych autorów, a także rzeczywiste doświadczenia praktyczne z zakresu oporu obywatelskiego, w tym również doświadczenia samej Litwy i redaktora publikacji Albertasa Daugirdasa.

Pochwalić należy kompleksowe podejście Litwinów do problemu. Publikacja jest podręcznikiem wspierającym dla uczestników Kursu Oporu Cywilnego organizowanego od 2019 r. przez KAM oraz kursów walki bez przemocy organizowanych od 2018 r. przez Litewski Związek Strzelecki. Nie powinna również dziwić obecność jako partnera wydawniczego Ministerstwa Oświaty i Kultury oraz Wileńskiej Akademii Sztuk, której studenci zilustrowali przekazane wskazówki oryginalnymi rysunkami. Wydawcy wyszli z założenia, że należy aktywizować i kształtować świadomość obowiązku obrony od najmłodszych lat. Rysunki w książce są przeznaczone nie tylko dla dorosłych czytelników, ale także dla dzieci, będąc obrazkami do kolorowania. Podręcznik jest więc doskonałym przykładem synergicznego działania, w którym różne instytucje państwa i różne pokolenia współdziałają w zakresie budowania odporności społecznej.

Książka stanowi praktyczną i skondensowaną wykładnię oporu cywilnego, prowadząc niejako „za rękę” każdego z czytelników. Warto więc przybliżyć przynajmniej wybraną część zawartych w podręczniku treści i wiedzy, które budowane są zgodnie z zasadą stopniowania poziomu szczegółowości.

Kluczowymi elementami podręcznika są rozdziały dotyczące:

1. pojęcia i możliwości prowadzenia oporu obywatelskiego;
2. środków działania (tzw. amunicja oporu cywilnego, według listy 199 środków oporu cywilnego Gene'a Sharpa);
3. ilustrowanych wskazówki dotyczące oporu cywilnego.

W treści znajdziemy też między innymi ogólny modus operandi oporu cywilnego ujęty w prosty modelowy schemat. Przykład:

1. cel strategiczny – zakończenie okupacji;
2. cel taktyczny – wojska agresora;
3. taktyka – opór bez przemocy;
4. środek oddziaływania – walka psychologiczna;
5. metoda – strajk głodowy.

Na dokładne przybliżenie zasługują również ilustrowane wskazówki przedstawiające konkretne działania, które każdy obywatel może podjąć w obrębie walki cywilnej. Formy aktywności w czasie pokoju:

1. budowanie zaplecza materiałowego do walki cywilnej;
2. prowadzenie obserwacji prewencyjnej w czasie pokoju ukierunkowanej na potencjalnych kolaborantów lub agentów wpływu agresora;
3. organizacja demonstracji wsparcia władz i kontrprotestów;
4. udział w uroczystościach patriotycznych i inna aktywność tego typu;
5. przejawianie postawy wsparcia dla żołnierzy i SZ;
6. udział w przydatnych kursach, np. rozpoznania sprzętu przeciwnika, PPP itp.

Ogólne formy aktywności i oporu w czasie agresji i okupacji:

1. oddziaływanie psychologiczne na żołnierzy agresora, np. hasła w języku rosyjskim wzywające do powrotu do domu, wywieszanie flag litewskich itp.;
2. usuwanie znaków informacyjnych, np. drogowskazów;
3. nieudzielanie informacji żołnierzom agresora („nie rozumiem po rosyjsku");
4. prowadzenie rozpoznania i informowanie za pomocą dostępnych mediów o aktywności, lokalizacji i sprzęcie agresora;
5. dokumentowanie aktów przemocy i rabunków agresora;
6. zapewnienie bezpieczeństwa rodzinie w przypadku działań wojennych;
7. gromadzenie i ukrycie zasobów żywności i lekarstw itp.;
8. utrzymywanie świadomości sytuacyjnej.

Formy oporu w miejscu pracy w warunkach okupacji:

1. opóźnianie rozpoczęcia pracy pod przykrywką przyczyn obiektywnych;
2. niszczenie dokumentacji lub nośników danych (różne formy);
3. uszkadzanie lub nadmierna eksploatacja sprzętu komputerowego, również infekowanie wirusami komputerowymi;
4. obserwacja i informowanie ruchu oporu o kolaborantach;
5. przedłużanie realizacji zadań wyznaczonych przez agresora („pracuj powoli");
6. zakłócanie lub blokowanie łączności;
7. uszkodzenia sieci elektrycznej i rurociągowej;
8. celowe wywoływanie pożarów lub awarii;
9. nękanie i ośmieszanie przeciwnika, np. korespondencyjne;
10. piętnowanie w różnej formie postaw kolaboracyjnych.

Co ciekawe, podręcznik wskazuje również inne formy oporu, które można porównać do działań polskiego „Małego Sabotażu” Szarych Szeregów w czasie okupacji niemieckiej:

1. oddziaływanie psychologiczne na agresora i kolaborantów poprzez różnego rodzaju napisy, rysunki itp. formy oddziaływania wizualnego;
2. niszczenie elementów propagandowych agresora;
3. tzw. propaganda szeptana wśród znajomych;
4. niszczenie lub uszkadzanie sprzętu transportowego agresora lub kolaborantów (sabotaż).

Podręcznik wielokrotnie podkreśla, że opór cywilny nie jest i nie może być traktowany jako substytut obrony militarnej państwa litewskiego. Walkę cywilną rozumianą jako działanie bez przemocy, podobnie jak w przypadku koncepcji szwajcarskiej należy traktować jako rodzaj „drugiego frontu”. Wymaga ona przemyślanej sprytnej strategii i taktyki, realizowanej przy użyciu różnych środków. Podobnie jak walka zbrojna, łączy się z odwagą i umiejętnością improwizacji ze strony „żołnierzy walki cywilnej”. Przygotowanie do oporu jest prowadzone w czasie pokoju, podobnie jak pewne jego formy ukierunkowane na przeciwdziałanie zagrożeniom dla bezpieczeństwa narodowego.

Podsumowując, Litwini od kilku lat kompleksowo budują odporność społeczną, która jest niezbędną formą wsparcia działań militarnych w koncepcji obrony totalnej. W ocenie autora w Polsce proces ten następuje dużo wolniej mimo pojawiających się deklaracji ze strony głównych aktorów sceny politycznej. A przecież bez zbudowanej powszechnej woli oporu w społeczeństwie trudno oprzeć się agresji, o czym świadczy przykład Ukrainy.

dr Paweł Makowiec Adiunkt w Zakładzie Obrony Terytorialnej Akademii Wojsk Lądowych im. Generała Tadeusza Kościuszki, Wrocław. Przedstawione w tekście opinie nie stanowią oficjalnego stanowiska AWL i są prywatnymi poglądami autora.