Libia będzie zarzewiem nowego aktu kryzysu migracyjnego?

Zamknięcie szlaku bałkańskiego nie rozwiązuje żadnych problemów

W obliczu coraz gęstszej sieci kontroli, a także stacjonarnych zabezpieczeń granic, budowanych przez państwa bałkańskie, ewidentnie wzrastają koszta przerzucania ludzi do Europy. Odbija się to na liczbie prób transferu nielegalnych imigrantów najbardziej dotychczas popularnym szlakiem przerzutu osób. Należy jednak zauważyć, że - mimo szumnie ogłoszonej umowy z Turcją - nadal nie rozwiązano żadnej z przyczyn obserwowanego w ostatnich latach kryzysu. Co więcej, UE pogrąża się w coraz bardziej zawiłych sporach instytucjonalnych, nie dając czytelnego sygnału co do woli podjęcia stanowczych działań.

Jeśli jednak przyjmiemy optymistyczną wizję przyszłości i uznamy, że Turcja będzie wywiązywać się lojalnie z porozumień, nie możemy zapominać o tym, iż do Europy prowadzić może jeszcze kilka innych „szlaków”. Można to z łatwością zaobserwować analizując mapy publikowane przez FRONTEX, pochodzące sprzed 2015 r. Pokazują one zmiany głównych szlaków przerzutowych. Ze względu na duże dochody dostarczane przez biznes, stworzony wokół przerzutu nielegalnych imigrantów, jego organizatorzy będą zapewne poszukiwali dalszych możliwości kontynuowania swego przestępczego procederu. Jednocześnie chętnych do przeniknięcia do Europy w najbliższych miesiącach i latach z pewnością nie zabraknie ani na Bliskim Wschodzie, ani w Azji, ani w Afryce. Otwarcie nowego szlaku jest więc czymś wręcz naturalnym, wynikającym ze swoistego popytu i podaży.

Libia: stary-nowy kierunek przerzutu ludzi do Europy

Jedną z najbardziej realnych i wielce prawdopodobnych dróg przerzutu nielegalnych imigrantów do Europy jest trasa wiodąca przez Libię. Jest to truizm, jednak trzeba przypomnieć, że od czasu obalenia reżimu Muammara Kaddafiego, u południowych granic Europy znajduje się państwo upadające. Wielokrotnie opisywane były, również na łamach Defence24, problemy trawiące współczesną Libię - począwszy od rywalizacji różnych frakcji politycznych, przez walki z terrorystami spod znaku Daesh oraz Al-Kaidy, aż po handel broną rozkradzioną z magazynów wojskowych po upadku dawnego reżimu. Tak skomplikowana sytuacja wewnętrzna ułatwia transfer imigrantów w kierunku Włoch, uniemożliwiając sprawowanie realnej kontroli nad portami, w których imigranci wchodzą na pokład jednostek, mających przewieźć ich przez Morze Śródziemne. Warto też wspomnieć, że sam Kaddafi ostrzegał przywódców w Europie o możliwym użyciu „broni migracyjnej”. Dziś, z perspektywy czasu, widać doskonale, że jego "ostrzeżenia" nie były ani tak wyrafinowane, ani skuteczne, jak choćby działania obecnego "partnera" Unii, czyli Turcji.

Pierwsze oznaki zmian na szlakach przerzutowych można było zaobserwować już w przeciągu pierwszych trzech miesięcy bieżącego roku. Szacuje się, że do końca marca do samych tylko Włoch przedostało się od 18 do 25 tysięcy nielegalnych imigrantów, którzy przypłynęli właśnie z Libii. Dane te nie są jednak sprawdzone, trzeba być wobec nich sceptycznym. Niemniej jednak są to niepokojące sygnały, szczególnie jeśli porówna się skalę imigracji w pierwszych trzech miesiącach roku bieżącego i minionego.

Trzeba zaznaczyć, że nie nadszedł jeszcze czas najlepszych warunków do żeglowania po Morzu Śródziemnym. Zapewne, w momencie gdy warunki te ulegną znaczącej poprawie, znacząco zwiększy się liczba prób przepłynięcia niebezpiecznym szlakiem, wiodącym przede wszystkim na Sycylię. Co więcej, może się to stać niemal z dnia na dzień, zwłaszcza jeśli pojawią się sygnały np. o próbie wysłania dodatkowych sił do kontroli tego regionu przez państwa europejskie. Należy jednak nadmienić, że jedynie gwałtowny wzrost liczby osób chcących się przedostać przez Bałkany w 2015 r. przysłonił problem szlaku libijskiego. W tym przypadku bowiem w minionym roku ze szlaku tego skorzystało i tak ok. 150 tys. nielegalnych imigrantów.

Niebezpieczny szlak libijski

Trasa wiodąca przez Libię do Włoch ma kilka znaczących różnic w stosunku do szlaków prowadzących przez Turcję i Grecję. Przede wszystkim, wspomniany szlak morski jest zdecydowanie bardziej niebezpieczny dla nielegalnych imigrantów. Zwiększone znacznie jest ryzyko występowania tragedii, z jakimi zresztą mieliśmy już do czynienia - statki oraz łodzie tonęły lub wywracały się na otwartym morzu, a śmierć jednorazowo ponosiło nawet kilkaset osób. Według wstępnych danych, już w 2016 r., w trakcie przeprawy w omawianym regionie, zginęło nawet tysiąc osób. Największym problemem w tym przypadku jest przeładowanie małych jednostek, całkowicie niedostosowanych do przewozów dużych grup ludzi. Brak też jakichkolwiek zabezpieczeń dla osób próbujących tej drogi przedostania się do Włoch. Z tego powodu załamanie pogody może skutkować kolejną tragedią. Według międzynarodowych organizacji zajmujących się migracją, śmiertelność na szlaku libijsko-włoskim wynosi 1 przypadek na 69 osób, natomiast na szlaku turecko-bałkańskim współczynnik ten oscyluje wokół 1 przypadku śmierci na 408 osób.

Znaczącą różnicę można zaobserwować także w stosunku do nielegalnych imigrantów wśród libijskich przemytników. Oczywiście, zarówno w przypadku Turcji, jak i Libii, mamy do czynienia z wielkim biznesem, zorganizowanym przemycie ludzi, częstokroć bardzo mocno zinfiltrowanym przez duże grupy przestępcze. Jednak w Libii warunki wojenne, wszechobecność broni i codzienna przemoc zwiększają ryzyko występowania ataków na całkowicie bezbronnych imigrantów. Na porządku dziennym są więc grabieże mienia i pieniędzy, a także wykorzystywanie seksualne.

Otwarte wrota dla migracji z Afryki

Nie można pominąć faktu, że intensywniejsze wykorzystanie szlaku libijskiego może zmienić też strukturę narodowościową osób chcących przedostać się do państw UE. Część państw sąsiadujących z Libią wprowadziła ograniczenia wizowe dla Syryjczyków, stanowiących dominującą grupę wśród imigrantów na szlaku bałkańskim. Jest to jedna z przesłanek, pozwalających przewidywać wzrost liczby imigrantów z kontynentu afrykańskiego, jak chociażby Erytrejczyków czy Somalijczyków. Potwierdzać to mają m.in. obserwacje FRONTEX, wskazujące, że Libii mają dominować nielegalni imigranci pochodzący z różnych stron Afryki, a motywowani z jednej strony czynnikami ekonomicznymi, z drugiej niestabilnością własnych państw. Niewygaszone i dalekie od zakończenia konflikty, takie jak chociażby najnowszy, pomiędzy Sudanem Południowym i Etiopią, mogą w najbliższym czasie jedynie przyczynić się do zwiększenia strumienia imigrantów.

Rodzą się pytania związane z obecnością odłamu Daesh, obecnego w Libii. W ostatnim czasie tempo rozwoju tej lokalnej placówki tzw. Państwa Islamskiego uległo zahamowaniu, należy jednak domniemywać, iż terroryści będą chcieli wykorzystać trasy przerzutu nielegalnych imigrantów również do swoich celów. Wystarczy bowiem pobieżny nawet przegląd informacji propagandowych islamistów, aby dostrzec wysokie pozycjonowanie celów zlokalizowanych właśnie we Włoszech. Klęski terrorystów ponoszone w działaniach konwencjonalnych mogą leżeć u podstaw prób przeniesienia działań na terytorium państw europejskich.

Czy Europa zareaguje?

Problem libijski jest dostrzegany w Europie. Świadectwem obaw mogą być głośno komentowane informacje, dotyczące możliwości wojskowego wzmocnienia kontroli granicy szwajcarsko-włoskiej. Pojawiają się również głosy, szczególnie we Włoszech, że już na tym etapie należałoby narzucić uznawanym władzom Libii umowę podobną do tej z Turcją, co pozwoliłoby potem na formalne odsyłanie nielegalnych imigrantów, którzy nie byliby w stanie uzyskać statusu uchodźcy. Coraz głośniej rozważa się też możliwość wsparcia oficjalnych sił zbrojnych Libii przez żołnierzy z Europy. Wojska specjalne, czy to z Francji, czy też z Włoch, czy też z Wielkiej Brytanii lub Stanów Zjednoczonych od dawna przeprowadzają operacje bojowe na terytorium libijskim. Chodzi jednak raczej o pewne ograniczone kontyngenty, oficjalnie dyslokowane do Libii. Oczywiście, jako pierwsze zadanie wskazywane jest szkolenie sił libijskich oraz, być może, udzielanie im bliskiego wsparcia z powietrza, a także przekazywania danych wywiadowczych. Wydaje się jednak, że do aktywnego zaangażowania się w Libii jest jeszcze daleko.

Konkludując, trwa walka z czasem i to na bardzo wielu płaszczyznach. Przede wszystkim, państwa europejskie, szczególnie te zaangażowane bezpośrednio w 2011 r. w działania w Libii, powinny ustalić w miarę spójną i później implementowaną strategię działania. Jeśli zaś miałyby być w nią zaangażowane inne państwa, to tylko i wyłącznie drogą negocjacji, a nie narzucania odgórnie rozwiązań - jak ma to miejsce w przypadku kwot podziału uchodźców, rozwiązania forsowanego przez Niemcy. Również instytucje unijne, a także państwa UE, winny podjąć się działań zabezpieczających trasę przerzutu do Włoch zanim nadejdą lepsze warunki do żeglugi po Morzu Śródziemnym. Spoglądając na statystyki obrazujące wcześniejsze operacje prowadzone w tym rejonie można tylko stwierdzić, że jakiekolwiek wzmocnienie potencjału, czy to w zakresie liczby personelu, czy też sprzętu i finansowania, będzie zmianą wręcz jakościową.

Nie da się również pominąć konieczności wypracowania skutecznego trybu odsyłania osób, które nie mogą ubiegać się o azyl w konkretnych państwach europejskich. Równocześnie należy wesprzeć tych obywateli Włoch, którzy po raz kolejny sami mogą paść cichymi ofiarami kryzysu, tracąc np. dochody z turystyki. Nie można powtórzyć sytuacji, gdy w UE zapomniano w ten sposób o samych Grekach, tracących dochody z powodu kryzysu migracyjnego. Nadchodzące miesiące będą testem tego, czy zmiana wynikła z kryzysu w 2015 r., miała charakter pozytywny czy negatywny dla długoplanowej strategii reagowania kryzysowego. Działaniu instytucji, jak np. FRONTEX, będzie się trzeba teraz przyglądać jeszcze uważniej i krytyczniej. Na pytanie, czy państwa członkowskie i cała UE wolą działać reaktywnie, czy też może są już w stanie podejmować akcje przed wystąpieniem kolejnych fal kryzysu, odpowiedź przyniosą zapewne najbliższe tygodnie i wydarzenia na szlaku libijskim.

Dr Jacek Raubo