„Turecka” tarcza przeciwrakietowa nie dla Polski. O absurdach po uderzeniu w Przewodowie [OPINIA]

Wojna na Ukrainie - raport specjalny Defence24.pl

Uderzenie rakiety na terytorium Polski i tragiczna śmierć dwóch obywateli Polski w związku z konfliktem wywołuje dyskusję na temat zapobiegania takim lub podobnym zdarzeniom, w tym przez wzmocnienie obrony przeciwrakietowej. Jednym z wskazywanych w tej dyskusji rozwiązań jest rozlokowanie przez państwa NATO w Polsce dodatkowych środków naziemnej obrony przeciwrakietowej, tak jak to jest od przełomu 2012 i 2013 roku w Turcji. O ile jednak misja w Turcji była demonstracją spójności NATO, to jej zdolności były ograniczone (o czym mówili sami Turcy), a jej wykonanie było bardzo dużym obciążeniem dla NATO-wskich struktur obrony powietrznej. Dlatego w obecnej sytuacji trzeba będzie szukać innych rozwiązań.

Czym była misja Active Fence i jakie były jej ograniczenia?

NATO podjęło decyzję o rozlokowaniu zestawów Patriot w Turcji w 2012 roku. W następstwie toczącej się w Syrii wojny domowej, ale też zestrzelenia przez Syryjczyków tureckiego samolotu rozpoznawczego RF-4E Phantom w rejonie granicy obu państw. Rada Północnoatlantycka zdecydowała o rozmieszczeniu Patriotów w rejonie trzech aglomeracji na południu Turcji, aby zabezpieczyć je przed atakami pociskami balistycznymi.

Chodziło o miasta Adana (ponad 100 km na północny wschód od granicy, w rejonie jest baza Incilrik, z której korzystają też wojska amerykańskie), Gaziantep (mniej niż 50 km na północ od granicy), oraz Kahramanmaras (ok. 90 km na północ od granicy). Na początku każde z tych miast otrzymało obronę złożoną z dwóch baterii Patriot PAC-3, wydzielonych przez USA, Niemcy i Holandię, a więc trzy państwa NATO które dysponowały zestawami Patriot w tej wersji, o największych możliwościach zwalczania pocisków balistycznych, jakie były w tym czasie dostępne. Gros ochrony przed innymi zagrożeniami zapewniało liczne i nowoczesne tureckie lotnictwo. Warto to odnotować, bo do zdolności Patriotów i systemów naziemnych w ogóle będziemy jeszcze wracać. Turcy obawiali się, że z ogarniętej wojną domową Syrii mogą zostać wystrzelone – czy to przez reżim Asada, czy rebeliantów/terrorystów – rakiety balistyczne, i to niekoniecznie z konwencjonalnymi głowicami.

Warto jednak zauważyć, że obrona przeciwrakietowa Turcji nie była szczelna i to nawet w momencie najsilniejszego zaangażowania NATO w misję. Obejmowała trzy wspomniane aglomeracje, liczące ponad 4 mln mieszkańców. Gdy jednak w marcu 2015 roku syryjska rakieta Scud spadła na około 90-tysięczne miasto Reyhanli w prowincji Hatay, położone tuż przy granicy, Patrioty nie zaregowały.

I nic dziwnego – bo to miasto znalazło się poza ich zasięgiem, ponad 100 km od najbliższej baterii Patriot. Na szczęście skończyło się bez ofiar śmiertelnych, a jedynie na kilku osobach lekko rannych i niewielkich zniszczeniach. W Turcji wywołało to publiczną dyskusję, NATO – mimo rozmieszczenia wyjątkowo cennych i posiadanych w małej liczbie Patriotów oskarżano o bezczynność, ale dla osób znających podstawy problematyki obrony powietrznej i przeciwrakietowej było jasne, że Patrioty mogą chronić przed atakiem rakiet balistycznych jedynie obiekty w pobliżu. Opisuje to np. artykuł „Syrian Scud unveils Turk vulnerabilities", z Defense News, opublikowany 11 kwietnia 2015 roku.

W tym samym roku rozpoczął się proces ograniczania obecności obrony powietrznej NATO w Turcji. Najpierw, jeszcze w styczniu, swoje baterie wycofała Holandia. Powód był prozaiczny – konieczne było odtworzenie gotowości bojowej, zarówno ludzi jak i sprzętu. Holenderskie zestawy były przez 2 lata w ciągłym dyżurze bojowym, w tym samym miejscu, „w oczekiwaniu" na atak rakietami balistycznymi. Niezbędne było więc ponowne szkolenie żołnierzy z bardziej dynamicznych działań, obejmujących maskowanie, częste zmiany stanowisk no i oczywiście zwalczanie także innych celów: bezzałogowców, samolotów, rakiet cruise itd. Dodajmy, że Holandia dysponowała (dysponuje) czterema bateriami Patriot, zaangażowała więc 50 proc. posiadanego potencjału (a może nawet więcej, jeśli weźmiemy pod uwagę ograniczenia w ukompletowaniu). Ale dyżur bojowy – z powodów opisanych wyżej – nie może trwać „wiecznie".

Do misji Active Fence dołączyła za to Hiszpania, z jedną baterią PAC-2+ przekazaną z nadwyżek Bundeswehry (potem zakupiono kolejne dwie, ale w dyżurze w Turcji utrzymywano jedną). Nie da się jednak ukryć, że zapewniany poziom obrony był już słabszy, zarówno pod kątem jakościowym, jak i ilościowym.

W drugiej połowie 2015 roku swoje Patrioty wycofały także Niemcy i USA. Powodów było wiele, ale oprócz sporów politycznych z Ankarą, istotne było obciążenie sprzętu i żołnierzy wojsk obrony powietrznej. Mówili o tym otwarcie zwłaszcza amerykańscy dowódcy, bo siły USA były i pozostają zaangażowane w wielu obszarach, które wymagają zapewnienia osłony Patriotów.

Do tego stopnia, że siły obrony powietrznej są uznawane jeden z najbardziej zaangażowanych w misje poza granicami Stanów Zjednoczonych rodzajów wojsk lądowych USA. A sprzęt trzeba przecież remontować, modyfikować, modernizować... Decyzję o wycofaniu większości sił obrony powietrznej państwa NATO podjęły w roku, w którym teren Turcji spadła rakieta balistyczna. Dodajmy jeszcze, że w latach 2016-2019 do misji Active Fence dołączyły Włochy z jedną baterią SAMP/T.

W praktyce więc okazuje się, że zakres i zdolności „tureckiej" misji były dużo mniejsze, niż mogłoby się wydawać. Nie tworzyła ona dużej, strefowej, ciągłej „tarczy", a jedynie punktową obronę – i to zwłaszcza przeciwko pociskom balistycznym. Dodajmy jeszcze, że zasięg zwalczania pocisków balistycznych przez systemy przeciwlotnicze/przeciwrakietowe jest z reguły kilkukrotnie mniejszy niż w wypadku zwalczania klasycznych celów aerodynamicznych (samoloty, śmigłowce).

Jeśli więc mamy możliwość skutecznego zwalczania wrogich myśliwców w promieniu na przykład 80 km za pomocą danego zestawu przeciwlotniczego, to ten sam zestaw z reguły będzie zdolny do zwalczania dużo szybszych pocisków balistycznych na znacznie (nawet o ponad 50 proc.) mniejszej odległości, z uwagi na charakterystykę energetyczną pocisków przechwytujących i celów. O ile więc pociski balistyczne (względnie – inne lecące po trajektorii balistycznej, jak np. używane przez Rosjan S-300), lecące z dużą szybkością i na dużej wysokości, z reguły do kilkudziesięciu km w wypadku pocisków używanych w wojnie na Ukrainie, są relatywnie łatwe do wykrycia, to trudno je zniszczyć.

Nieco inaczej jest z rakietami manewrującymi – te lecą na małej wysokości, więc zasięg naziemnych radarów ograniczany jest do 40-50 km (a nawet mniej, w zależności od ukształtowania terenu). Jeśli jednak wykryje je AWACS czy system satelitarny, to poddźwiękową rakietę manewrującą – przy założeniu otrzymania odpowiednio wczesnego ostrzeżenia i dobrego przygotowania – w pewnych warunkach może zestrzelić nie tylko zestaw „klasy Wisła" oraz „klasy Narew", ale też przenośny system MANPADS jak Piorun oraz artyleria lufowa.

Patrioty w Turcji – „dlaczego tak mało?"

Można zadać sobie pytanie, dlaczego Patrioty w Turcji rozmieszczono tylko na określony czas i je (przynajmniej w przeważającej większości) wycofano na długo zanim skończyła się wojna. Oczywiście w grę wchodziły czynniki polityczne, ale naprawdę nie można nie doceniać obciążenia szczupłych struktur odpowiedzialnych za obronę powietrzną. Wysłanie zestawu przeciwlotniczego do ciągłego dyżuru bojowego w jednym miejscu oznacza, że nie można go remontować, a załóg szkolić w innych zadaniach.

Bo o ile w sytuacji kryzysowej, gdy spodziewamy się „zabłąkanych" rakiet czy ograniczonego, „hybrydowego" ataku można używać zestawów przeciwlotniczych do dłuższych dyżurów bojowych, to w czasie wojny niezbędne są maskowanie i częste zmiany stanowisk (nawet więcej niż raz w ciągu dnia). Bo inaczej zestaw OPL, nawet najlepszy, zostanie zniszczony – jeśli do tego stoi blisko granicy (rejonu działań), wystarczy do tego odpowiednio duża salwa ciężkiej artylerii rakietowej. Nieprzypadkowo założenia do polskiego zestawu Wisła od lat przewidują systemy maskowania i kamuflażu, a także pasywne systemy wczesnego ostrzegania, by radary kierowania ogniem włączać na chwilę (a nie na 24 godziny na dobę przez długie miesiące!).

Od wielu lat polscy przeciwlotnicy kładą też duży nacisk na mobilność, zarówno w szkoleniu jak i projektowaniu zestawów. Bo są świadomi, że w wypadku wojny to niezbędne, by chronić je przed zniszczeniem. I dlatego o ile w większości państw jedna bateria to jeden zestaw przeciwlotniczy (wyrzutnie, radar kierowania ogniem, system dowodzenia, elementy wsparcia), to w Wiśle i docelowej konfiguracji Narwi jedna bateria to dwa kompletne zestawy. Tak, by w każdym momencie jeden z zestawów mógł prowadzić walkę a drugi zmieniać stanowisko.

Kolejnym kluczowym czynnikiem, który musimy uwzględnić, oceniając szanse zorganizowania w Polsce misji wzorowanej na tej, jaka była w Turcji, jest liczba naziemnych zestawów przeciwlotniczych w NATO. A ta jest bardzo mała, jeśli weźmiemy pod uwagę systemy średniego zasięgu (Patriot, SAMP/T), ale w szczególności zestawy krótkiego zasięgu takie jak Narew, CAMM czy NASAMS – chroniące przed celami powietrznymi (oprócz pocisków balistycznych) na dystansie do kilkudziesięciu km (rzędu 20-40 km).

Podajmy kilka konkretnych liczb. W szczytowym okresie na przełomie lat 80. i 90. XX wieku sama tylko Bundeswehra (Luftwaffe), miała co najmniej 36 baterii Patriot a więc więcej niż dysponują dziś wszystkie europejskie kraje NATO.

Uwzględniając stacjonujące na stałe wojska USA (4 baterie), a także Grecję (około 6 baterii, przy czym Ateny mogą z oczywistych powodów być niechętne do ich rozmieszczania poza terenem kraju). Oprócz tych państw mamy jeszcze wspomnianą Holandię (3-4 baterie, bo jedna z czterech miała być zredukowana), Hiszpanię (3 baterie, PAC-2+). Zestawy wprowadzają Rumunia (4 baterie z dostawami 2 br., potem dalsze 3) i Polska (4 zestawy - 2 baterie, w 1 fazie Wisły, gotowość od 2023 roku), a Niemcy mają 12 baterii przeznaczonych do użycia operacyjnego i dwie do szkolenia.

Bez uwzględnienia I fazy Wisły (bo to dopiero pieśń przyszłości, trwa integracja systemu) mamy więc nie więcej niż 33-35 baterii Patriot w Europie na stałe. Włącznie z tymi, które są remontowane, modernizowane, odtwarzają gotowość bojową, no i włącznie z greckimi. Zakres redukcji był więc bardzo szeroki, nawet jeśli dziś dostępne są zestawy o dużo wyższych parametrach, to po prostu jest ich mało. Dodajmy, że stopniowo wycofywane z Bundeswehry Patrioty PAC-2 trafiały kolejno do Republiki Korei (8 baterii, są modernizowane), Izraela (ok. 4 baterii), Jordanii (kilka baterii) i Hiszpanii (3 baterie), były kiedyś zresztą oferowane Polsce.

W czasach Zimnej Wojny również Amerykanie mieli na Starym Kontynencie rozbudowane struktury z wieloma dywizjonami Patriot (dziś w Europie jest jeden, jednostki Patriot są mocno zaangażowane w innych obszarach) i łącznie kilkudziesięcioma bateriami. Do tego dochodziły zestawy starszej generacji Hawk, obecne w dużej liczbie nie tylko w Niemczech czy w USA, ale i w państwach, które dziś nie mają broni tej klasy (Belgia) albo naziemnej OPL w ogóle (Dania). Obecnie większość krajów wycofała Hawki, bez bezpośredniego następcy, a te które ich używają w dużej części z różnych względów mogą nie chcieć ich rozmieszczać poza granicami kraju (Grecja, Turcja) czy przekazują Ukrainie (Hiszpania). Nie ma wątpliwości, że Kijów narażony na ataki na co dzień potrzebuje tych systemów bardziej niż Polska.

Dodajmy jeszcze, że armie takich krajów NATO jak Francja, Niemcy, Belgia i Holandia miały też rozwiniętą obronę krótkiego/bardzo krótkiego zasięgu dla mobilnych wojsk lądowych, w oparciu o zestawy Roland czy Gepard, które w czasach Zimnej Wojny liczono w setkach. Po jej zakończeniu wycofano w zasadzie bez wprowadzania następcy. I większość z nich zezłomowano, część sprzedano za granicę, a niewielka część Gepardów które zachowały się w magazynach firmy KMW broni Ukrainy.

Drugim nowoczesnym systemem obrony powietrznej średniego zasięgu jest francusko-włoski SAMP/T, osiem baterii ma Francja, a (najprawdopodobniej) pięć lub sześć Włochy. Jeśli natomiast weźmiemy pod uwagę nowoczesne, wielokanałowe zestawy krótkiego zasięgu, to... jest jeszcze gorzej. Poza starymi systemami (Spada/Aspide oraz zestawy posowieckie w Polsce czy Czechach), z których zresztą część przekazano Ukrainie, mamy jedynie NASAMS (po dwie baterie w Holandii i na Litwie, kilka w Hiszpanii, prawdopodobnie sześć w Norwegii) i system Sky Sabre w Wielkiej Brytanii... oraz polską małą Narew z rakietami CAMM (być może też jeden lub oba warianty systemu HISAR w Turcji). Ta sytuacja będzie się poprawiać, bo kolejne zestawy zamówiły Polska (Narew, Pilica+), Czechy (Spyder), Węgry (NASAMS) ale i Włochy (CAMM-ER), zakupy planują też kraje bałtyckie, analizy od lat prowadzą Niemcy, ale mówimy o sytuacji „na dziś". A ta nie jest najlepsza...

Musimy też pamiętać, że państwa europejskie już zaangażowały swoją obronę powietrzną we wzmocnienie wschodniej flanki. Po wybuchu wojny na Ukrainie w Polsce rozmieszczono co najmniej dwie baterie Patriot (w rejonie Rzeszowa), na Słowacji początkowo cztery (jedna została – holenderska - została już wycofana, zapewne po to by odtworzyć gotowość). Zaangażowali się też Brytyjczycy z systemem Sky Sabre (w Polsce), Hiszpanie z NASAMS (na Łotwie) oraz Francuzi z SAMP/T (w Rumunii). Zakres zaangażowania jest zbliżony, a de facto większy od tego realizowanego w Turcji w momencie największego natężenia misji.

Jeżeli weźmiemy to pod uwagę, to okaże się, że nie ma zbyt wielkiej przestrzeni do rozmieszczenia następnych nowoczesnych systemów OPL państw NATO, zwłaszcza w trybie ciągłego dyżuru bojowego, z prostego powodu... bo tych zestawów nie ma zbyt wiele. Oczywiście więcej zestawów z kontynentu amerykańskiego mogłyby przysłać Stany Zjednoczone, ale to by zaburzyło i tak już utrudniony proces modernizacji, szkolenia, odtwarzania gotowości bojowej. Gdyby państwa NATO nie prowadziły tak głębokich cięć przez ostatnie 30 lat, byłoby inaczej, ale pewnych decyzji odwrócić się nie da. To nie wyklucza dalszego wzmocnienia naziemnej obrony na terenie Polski czy krajów bałtyckich, ale raczej na pewno nie odbędzie się to w zakresie, pozwalającym zapewnić pełną ochronę choćby wszystkim większym miastom wzdłuż wschodniej granicy NATO. Oczekiwanie, że państwa NATO rozmieszczą w Polsce na ciągły dyżur bojowy dużą liczbę zestawów OPL, w sytuacji gdy tych zestawów po prostu nie ma, jest takim samym absurdem, jak zakładanie, że system obrony powietrznej, nawet rozbudowany i nowoczesny, odeprze w pełni każdy atak.

Musimy też pamiętać o innym sposobie wzmocnienia obrony przestrzeni powietrznej państw NATO. Nad Polską od lutego br. działają sojusznicze samoloty myśliwskie, wspierane przez powietrzne tankowce i AWACS-y. I z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że gdyby wystąpiło zagrożenie ze strony środka napadu powietrznego innego niż pocisk balistyczny dla obiektu/obszaru w głębi terytorium Polski, to one, a nie naziemne zestawy OPL, zostałyby skierowane do zwalczania tego niebezpieczeństwa. "W głębi", bo zwalczanie takiego celu wymagałoby dolotu do zagrożonego rejonu, identyfikacji celu (zgodnie z procedurami na czas pokoju/kryzysu ale nie wojny), a przecież liczba dyżurujących samolotów też jest ograniczona. Istnieją dane mówiące, że by zaangażować jedną parę samolotów w ciągłym dyżurze przez miesiąc, potrzeba 10 maszyn, czyli pięć razy tyle - swoją drogą szacunki, że Polska już jako członek NATO potrzebuje nie 80 czy 100 a co najmniej 160 myśliwców wielozadaniowych nie wzięły się znikąd.

Wszystko to nie zmienia faktu, że o ile nowoczesnych naziemnych zestawów obrony powietrznej jest w NATO „jak na lekarstwo" (patrz wyżej), tak potencjał lotnictwa, zwłaszcza wspartego przez maszyny wczesnego ostrzegania i powietrzne tankowce, jest duży i silny, zdecydowanie przewyższa rosyjski. Nad Polskę kierowano niemal od początku wojny maszyny wielozadaniowe różnych typów, także piątej generacji (F-22, F-35). To zdolności, które mogłyby okazać się kluczowe w wypadku powstania zagrożenia. I to te zdolności mogą zostać jeszcze rozszerzone, przez przysłanie dodatkowych samolotów.

W przeciwieństwie do naziemnej OPL, która była – dziś można tak powiedzieć z całą pewnością, a na Defence24.pl sygnalizowano to już wielokrotnie wcześniej – cięta bardzo głęboko a w niektórych obszarach wręcz bez opamiętania, sojusznicy cały czas utrzymywali i modernizowali swoje lotnictwo taktyczne, nawet pomimo pewnych redukcji czy problemów. I tak jak zestawów przeciwlotniczych w Polsce brakuje (i jeszcze będzie brakowało przez kilka lat), tak samolotów piątej generacji w pewnych momentach mogło być nawet... więcej niż ma Federacja Rosyjska. Także pomimo obiektywnie słabej naziemnej OPL, NATO ma wiele atutów, a rosyjska obrona choć teoretycznie nowoczesna i na pewno liczna, nie jest niepokonana i ma wiele niedociągnięć, co pokazują ostatnie miesiące wojny na Ukrainie.

Co dalej z polską i NATO-wską OPL?

Tragedia, jaka zdarzyła się pod Przewodowem, powinna stać się okazją do refleksji na temat budowy zdolności obrony powietrznej oraz roli jaką OPL odgrywa w systemie obronnym państwa. Chyba nikt już nie ma wątpliwości, że warstwowa i zintegrowana obrona powietrzna jest fundamentem do prowadzenia operacji obronnej. Ale musimy też pamiętać o tym, że powinna ona być uzupełniana przez inne zdolności, tak na poziomie narodowym i sojuszniczym.

Sam fakt posiadania zestawu przeciwlotniczego nawet o bardzo dobrych parametrach nie oznacza, że możemy wbić przysłowiowy cyrkiel na mapę i uznać dany obszar za bezpieczny. Oznacza, że zyskujemy określone zdolności zwalczania środków napadu powietrznego, które mogą być skuteczne pod pewnymi warunkami. Do tych warunków trzeba zaliczyć wczesne ostrzeganie, maskowanie, manewrowość. Oczywiście inna będzie specyfika działań w sytuacji kryzysowej, gdy obawiamy się ograniczonego (nawet przypadkowego) ataku, a inna w czasie wojny, gdy spodziewamy się zmasowanego uderzenia, które jednak powinno zostać wykryte przez środki wczesnej detekcji. W tym ostatnim przypadku, zestawy przeciwlotnicze powinny często zmieniać stanowiska by samemu nie być narażonym na oddziaływanie przeciwnika.

I chronić przede wszystkim kluczowe elementy niezbędne do prowadzenia walki. Tak, by – przykładowo – własne (albo przysłane przez sojuszników) lotnictwo i wyrzutnie rakiet ziemia-ziemia mogły zaatakować nieprzyjacielskie wyrzutnie rakiet (bazy samolotów czy okrętów) zanim te wystrzelą kolejną salwę. To niezbędne, jeśli chcemy uniknąć zużycia pocisków (saturacji). I temu właśnie służy budowa zintegrowanej obrony powietrznej, a także współdziałanie różnych jej elementów (ale i innych rodzajów wojsk), w najściślejszym wydaniu w oparciu o wprowadzany w Polsce system IBCS.

Nie ma natomiast możliwości, by ochronić całą ludność i infrastrukturę cywilną przed atakiem z powietrza. Oczywiście jest to jeden z celów działania systemów obrony powietrznej, ale musi zostać uzupełniony przez inne elementy, choćby obronę cywilną. Zresztą jednym z założeń, jakie mogą stać u podstaw rosyjskich decyzji o uderzeniach na ukraińskie miasta jest odciągnięcie części elementów OPL od ochrony wojsk, przez co – w średniej/długiej perspektywie – będą one bardziej narażone na ataki rosyjskiego lotnictwa.

Aby nie musieć w przyszłości stawać przed dylematem „bronić wojsk czy miast", należy dysponować szeroko rozwiniętym, zintegrowanym systemem obrony powietrznej, połączonym przy tym z innymi zdolnościami rozpoznania, rażenia, logistyki itd., tak by potencjalna agresja stała się bardzo trudna do wykonania i nieopłacalna. Sam zintegrowany i warstwowy system obrony powietrznej jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym.

I nawet gdyby taki system funkcjonował w Polsce, to nie stanowi to pełnej ochrony przed przypadkowym uderzeniem rakiety (i to przeciwlotniczej, a więc szybkiej i z reguły nie sklasyfikowanej w momencie startu jako zagrożenie) na terytorium naszego kraju zaledwie kilka kilometrów i kilka (czy w innym scenariuszu kilkanaście, kilkadziesiąt) sekund lotu za granicą. Mimo zrozumiałych emocji, warto o tym pamiętać.