Bezzałogowce w armii Rosji [RAPORT]

Pierwsze radzieckie BSP powstawały jeszcze w latach dwudziestych ubiegłego wieku oraz w czasie trwania II Wojny Światowej. Były to np. samoloty TB-1, TB-3, czy bombowce SB przerobione na aparaty bezzałogowe, a użyte m.in. w obronie Moskwy.

Potem nastąpiła przerwa w pracach nad tego rodzajami aparatami latającymi, kolejne programy rozpoczęto w latach latach pięćdziesiątych, koncentrując się na systemach rozpoznawczych i uderzeniowych, częściowo powiązanych z rozwojem pocisków balistycznych, ale i „modnym” wówczas ograniczeniem dotyczącym rozwoju załogowych maszyn bojowych.

Jednym z bardzo niekonwencjonalnych przykładów bezzałogowca z tego okresu jest Buria, czyli międzykontynentalny BSP, który latał z prędkością 3500 km/h na wysokości 1800-2000 metrów i miał zasięg 6500 km.

W latach siedemdziesiątych w ZSRR realizowano ponad 20 programów różnej klasy BSP, najbardziej nietypowe projektowane wówczas aparaty to – Oriel oraz hipersoniczny Woron.

Lata osiemdziesiąte przyniosły koncepcję wdrożenia jednolitego systemu rozpoznawczych BSP (m.in. pod wpływem analiz wykorzystania BSP przez Amerykanów i Izraelczyków), mającego obejmować system taktyczny dla pułku Stroj-P z aparatem Pczeła, operacyjny dla potrzeb armii Stroj-A z aparatem Diater i przeznaczony dla frontu Stroj-F z Korszunem. Natomiast oddzielnym programem był ten o przeznaczeniu strategicznym oznaczony Oriel. Faktycznej realizacji doczekał się jednak tylko program Stroj-P z aparatem Pczeła, który jako jedyny wdrożono do eksploatacji.

W ZSRR jednym z biur intensywniej zajmujących się rozwojem BSP było biuro konstrukcyjne Tupolewa. W latach sześćdziesiątych opracowano w nim jednorazowy aparat rozpoznawczy Tu-123 Jastreb, wchodzący w skład systemu rozpoznawczego DBR-1. Aparat ten miał masę 36 000 kg, zasięg ok. 4000 km i prędkość przelotową 2700 km/h. Zbudowano 52 takie maszyny.

W latach siedemdziesiątych biuro Tupolewa opracowało nowy Tu-143, wchodzący w skład systemu WR-3 Rejs. Powstało ok. 1000 takich BSP m.in. przeznaczonych dla 25 eskadr. Tu-143 miał promień działania 90 km, wykonywał lot po zaprogramowanej trasie i wyposażony był w zestaw konwencjonalnych aparatów fotograficznych. Jego wersją rozwojową był Tu-234 Rejs-D, już z kamerą TV lub na podczerwień oraz systemem czujników rozpoznania skażeń promieniotwórczych. Powstał jeszcze Tu-141 Striż o zasięgu 1000 km, a - w zasadzie - ostatnim był Tu-300 Korshun, o masie własnej 3100 kg, prędkości maksymalnej 950 km/h i zasięgu 600 km.

Potem, już po upadku ZSRR w Rosji rozwój BSP stał na bardzo niskim poziomie, choć poszczególne biura opracowywały samodzielnie takie maszyny, jak np. Jak-061 czy śmigłowcowy Ka-137.

Zestaw rozpoznania STOI P z BSP Pszczoła (eksportowy Trzmiel) wprowadzono do eksploatacji w większej liczbie. Choć opracowywano go jeszcze w ZSRR, wprwoadzono go do służby dopiero w 1997 roku, dodatkowo jedynie ze skromnym wyposażeniem w postaci kamery TV.

Nowe otwarcie
Zainteresowanie bezzałogowcami ponownie gwałtownie wzrosło po zakończeniu wojny z Gruzją w sierpniu 2008 roku. Lata zaniedbań miały jednak swoje konsekwencje - konieczne stało się wypracowanie koncepcji odbudowy zdolności zarówno przemysłu (do projektowania i produkcji nowej generacji BSP), jak i armii (wypracowanie zasad i taktyki ich użycia).

Skupiono się na dwóch zasadniczych kierunkach. Pierwszy polegał na zakupie gotowych rozwiązań, drugi na szybkim nadrobieniu wieloletnich opóźnień i opracowaniu stosownych technologii, już samodzielnie w kraju.

W kwietniu 2009 roku Ministerstwo Obrony Rosji zamówiło w Izraelu kosztem 53 mln USD dwa średnie systemy Searcher Mk II (z trzema statkami powietrznymi każdy), dwa lekkie Bird Eye 400 i osiem I-View Mk-150. Nie powiódł się natomiast zakup dużych BSP Heron.

Głównym celem pozyskania tych maszyn było zapoznanie się z ich konstrukcją, zasadami i taktyką użycia oraz określenie ich realnych możliwości działania na współczesnym polu walki. To wszystko zawarto w programie Azymuth.

12 października 2010 roku podpisano kolejny kontrakt, tym razem o wartości 400 mln USD, związany z montażem w Rosji dziesięciu zestawów Searcher Mk II (30 aparatów) z elementów dostarczanych z Izraela oraz kolejnych Bird Eye 400 (oznaczanych jako Zastawa). Dodatkowych dziesięć systemów prawdopodobnie zamówiono jeszcze w 2015 roku.

W 2010 roku dostarczono z Izraela pierwsze aparaty Searcher Mk II od IAI, które później zaczęto montować w Rosji w zakładach UZGA (Uralskij Zawod Grażdanskoj Awiacji) z Jekaterynburga pod lokalnym oznaczeniem Forpost. Firma NII Kułon z Moskwy wyposaża je w systemy łączności, pozycjonowania, czy aparaturę rozpoznawczą. Jest to obecnie chyba największy i najbardziej zaawansowany aparat bezzałogowy eksploatowany w armii rosyjskiej.

Te aparaty służą w obecnie w bazach Sił Powietrznych i Marynarki Wojennej w Budionnowsku (dwa systemy), Czerniachowsku (dwa), Siewieromorsku (dwa), Jelizowie (dwa) i ośrodku doświadczalno-szkoleniowym w Kołomnie (dwa).

Forpost ma masę własną 325 kg (maksymalną 456 kg) i może przebywać w powietrzu maksymalnie przez 17,5 godziny (do 12 godzin z pełnym wyposażeniem). Zasięg łączności wynosi do 150 km (250 km z anteną kierunkową). Napędza go silnik Jabiru 2200 o mocy 60 kW (80 KM, z zapasem 99 kg paliwa) zapewniający prędkość maksymalną 204 km/h (przelotową 110-140 km/h) oraz pułap 5797 metrów. BSP ma długość 5850 mm, rozpiętość 8550 mm i rozbieg 250 metrów.

Rosjanie używali Forpostów w warunkach realnego pola walki na Kaukazie czy w Syrii, a także na Ukrainie (gdzie stracili co najmniej trzy takie maszyny), chociaż w ramach pierwszego kontraktu zapewniali, że nie użyją ich bojowo.

UZGA zaprezentowała też wizję nowych wersji Forposta. Forpost-M miałby zostać wyposażony w radiolinię z kodowaniem oraz odbiornik nawigacji satelitarnej, przewidywanym wyposażeniem Forposta-R ma być aparatura do retlansacji oraz system rozpoznania radiowego, a trzecia (nie oznaczona jeszcze) wersja ma mieć zabudowany radiolokator obserwacji bocznej.

Innym z zakupionych w tym samym mniej więcej czasie aparatów był Camcopter S-100 austriackiej firmy Schiebel, produkowany na licencji przez firmę Gorizont z Rostowa nad Donem. Ten zestaw pozyskano przede wszystkim z myślą o Marynarce Wojennej i Służbie Granicznej FR, nosi on lokalne oznaczenie Gorizont Air S-100.

Producent tego aparatu opracował już jego nowe wersje, w tym przeznaczoną do operowania na tzw. Dalekiej Północy (jest wyposażona w głowicę optoelektroniczną i lidar).

BSP Gorizont Air S-100 ma długość 3200 mm, szerokość 1160 mm i wysokość 1240 mm. Masa własna aparatu to 110 kg a startowa 200 kg (udźwig użyteczny do 50 kg). Może się on poruszać z prędkością maksymalną 220 km/h (roboczą 102 km/h) i ma zasięg 180-200 km. Z ładunkiem o masie do 35 kg może przebywać w powietrzu do sześciu godzin.

Jego ukompletowanie jest zróżnicowane, obejmuje zarówno głowice optoelektroniczne, lidar, radiolokator, urządzenie rozpoznania radioelektronicznego, jak i system przeznaczony do retlansacji.

Własne konstrukcje
Rozwój małych BSP w Rosji należy oceniać jako względnie dobry i stabilny, natomiast w przypadku średnich i ciężkich aparatów, pomimo prowadzenia szeregu prac badawczo-rozwojowych, postęp jest nadal niewielki.

Dlatego większość z obecnie eksploatowanych maszyn opracowanych siłami przemysłu krajowego, to właśnie niewielkie aparaty startujące z ręki lub z użyciem przenośnej katapulty, mające zasięg od kilku do kilkunastu kilometrów.

Najbardziej znany z nich to Orłan-10 dostarczany jest przez firmę Specjalnyj Technołogiczeskij Centr z Sankt Petersburga. Nieoficjalnie dane mówią, że w SZ FR może już być w eksploatacji nawet ponad 1200 takich maszyn. Orłan-10 ma masę 18 kg i możliwość prowadzenia patrolu powietrznego w czasie do 10 godzin, wymienne wyposażenie to kamera TV lub termowizyjna, cyfrowy aparat fotograficzny, czy aparatura przeznaczona do przechwytywania łączności komórkowej.

Inne małe aparaty będące w eksploatacji w mniejszej liczbie (lub proponowane wojsku) to Eleron-35W, który ma masę 5,3 kg i może przebywać w powietrzu do 100 minut i Tachion (odpowiednio 6,9 kg i 120 minut). Z kolei Jupiter-3 to niewielki BSP o masie własnej 150 kg i udźwigu do 50 kg, a Granat-4 to rozpoznawczy BSP użyty bojowo m.in. w Syrii (gdzie na pewno przynajmniej jeden taki aparat została utracony). WDW używa taktycznego BSP Grusza o zasięgu 40 km i najnowszego zestawu Iskatiel. Ten ostatni do desantowania jest układany w kontenerze GK-30. W jego skład wchodzi stacja bazowa, komputer przenośny oraz dwa mini BSP T-4 z napędem elektrycznym. BSP startują z ręki, czas ich lotu wynosi do 40 minut, pułap operacyjny ok. 200 metrów (maksymalny 4000 metrów) a masa ok. 10 kg.

1. Armia Pancerna Gwardii wykorzystanie oprócz Orłan-10 także aparat Granat-2, czy nowy BSP dedykowany do prowadzenia walki elektronicznej Leer-3.

Z kolei na wozach antysabotażowych BPDM Tajfun-M, opracowanych zgodnie z wymaganiami sił strategicznych, przenoszony jest kompleks, w skład którego wchodzi m.in. BSP Elereon-3 o zasięgu działania od 50 do 5000 metrów (zamontowany w specjalnym zasobniku transportowym).

W kompanii BSP batalionów rozpoznawczych wchodzących w skład Brygady Wojsk Lądowych eksploatowane są m.in. aparaty Orłan, Zastawa czy Eleron.

Aparat Korsar z AO KB Łucz z Rybińska zbudowano w znanej z amerykańskiego BSP Shadow konfiguracji, ale o rozpiętości 6200 mm i długości 4200 mm. Przewidywany dla niego zakres zdań obejmuje prowadzenie rozpoznania w zasięgu do 160 km (opcjonalnie w zmodyfikowanej wersji do 250 km) i korygowanie ognia artylerii. Nie potwierdzone są natomiast doniesienia o możliwości przenoszenia przez ten BSP uzbrojenia, w tym ppk. Ponadto z dostępnych danych wynika, że armia chciałaby, by aparat ten dysponował też zdolnościami do wykonywania misji typowo transportowych.

Korsar ma masę startową ok. 200 kg, prędkość maksymalną 150 km/h, może osiągać pułap do 6000 metrów i pozostawać w powietrzu do 10 godz. Jego próby państwowe ukończono na początku 2018 roku, a w obecnym planuje się uruchomienie produkcji seryjnej.

Dużo większy BSP Altair opracowywany jest przez biuro OKB Simonowa z Kazania, jest on przeznaczony do długotrwałego monitorowania/patrolowania dużych obszarów lub obiektów o szczególnym znaczeniu (np. ropo- i gazociągów). Wersja cywilna tego aparatu bazuje na typowo militarnym programie Altius-M, dla którego wymagania MO FR określiło jeszcze w 2010 roku.

Jeden system cywilny tworzą aparaty o masie 7000 kg, naziemne stanowisko kierowania lotem (oraz obróbki informacji) i naziemne stanowisko obsługi startu i lądowania.

BSP ten ma długie, proste skrzydło wykonane z kompozytów, ustrzeżenie motylkowe oraz dwa silniki dieslowskie (A03/V12 o mocy 500 KM każdy) ze śmigłami ciągnącymi umieszczone w gondolach podskrzydłowych. Cywilna wersja może zabierać do 2000 kg różnej aparatury zadaniowej, natomiast wojskowa miałaby mieć masę własną 5000 kg i możliwość zabierania do 1000 kg ładunku użytecznego.

Rozpiętość skrzydeł tego BSP wynosi 28,38 metra, długość 12,41 metra, prędkość przelotowa 150-200 km/h, pułap operacyjny 12 000 metrów, zasięg 10 000 km a długotrwałość lotu do 48 godzin.

Zabierane systemy to głowica optoelektroniczna umieszczona po spodem przedniej części kadłuba, oraz stacja radiolokacyjna obserwacji bocznej wbudowana w tylną jego część. Z podawanych danych wynika, że głowica zapewnia rozdzielczość 0,1 metra w odległości 35 km, a stacja odpowiednio 1 metra na 125 km. Aparatura przekazywania zgromadzonych danych ma prędkość 30 Mbit/sek., dane mogą być przesyłane bezpośrednio lub poprzez aparat-ranslator (do 800 km) lub satelitę. Ma on być dostępny w sprzedaży od 2020 roku, a oprócz Rosji jako potencjalne kierunki eksportu rozpatruje się państwa Azji Południowo-Wschodniej, Bliskiego Wschodu i Afryki.

W ramach innej pracy badawczo-rozwojowej BAK SD Inochodiec (Bespiłotnyj Awiacjonnyj Kompleks Sredniej Dalnosti) powstaje dla Ministerstwa Obrony BSP Orion (Izdielije 90), czyli rosyjski odpowiednik amerykańskiego MQ-1 Predator. Za prace odpowiada firma Kronsztad Technołogii z Sankt Petersburga (KTRW), a oprócz modelu podstawowego powstanie też Orion-E, czyli wariant eksportowy.

Aparat ten ma motylkowe ustrzeżenie i napędzany jest pojedynczym silnikiem PD-115To mocy 86 kW (115 KM) z dwupłatowym śmigłem pchającym AW-115 o średnicy 1900 mm. Z kolei seryjne maszyny mają napędzać nowe silniki APD-110.

Rozpiętość skrzydeł tego BSP wynosi 16 metrów, długość 8000 mm, masa startowa 1000 kg, a masa przenoszonego wyposażenia to 60 kg (maksymalnie do 200 kg). Aparat może rozwinąć maksymalną prędkość 200 km/h, osiąga pułap 7500 metrów, długotrwałość lotu do 24 godzin. Zasięg łączności bezpośredniej wynosi 250 km, a z retlanslatorem do 300 km. Orion ma składane w locie podwozie z kołem przednim oraz dwie komory na przenoszone wyposażenie.

Głowica optoelektroniczna MOES (kamera termowizyjna, dwie telewizyjne, dalmierz laserowy i laserowy wskaźnik celu) zamontowana została w przedniej komorze (ma średnicę 410 mm i masę 56 kg). W centralnej komorze można zamontować zestaw aparatów fotograficznych lub stację radiolokacyjną. Można też w obu komorach umieścić aparaturę rozpoznania radiowego i radiotechnicznego.

Korporacja KTRW przygotowuje dla niego dedykowany zestaw uzbrojenia w postaci niewielkich skrzydlatych bomb kierowanych czy pocisku ppanc., które to aparat może przenosić na dwóch centralnych (podkadłubowych) i czterech podskrzydłowych belkach.

Trwają też prace nad większym Orionem-2 o masie startowej 5000 kg, rozpiętości skrzydeł 36 metrów i udźwigu do 1000 kg. Większy „brat” będzie zdolny do lotu przez ponad 24 godziny, dąży się do uzyskania zasięgu ponad 5000 km i pułapu 12 000 metrów.

Bezzałogowce pionowego startu i lądowania
Od końca lat dziewięćdziesiątych pracowano nad kilkoma projektami BSP w układzie śmigłowcowym. W tym czasie realizowano projekty aparatów takich jak Orelinok, Patrul czy Korszun.

Obecnie nadal rozwijany jest Katran, czyli bezzałogowy śmigłowiec, za opracowanie którego odpowiada koncern Ałmaz-Antiej AO KumAPP wspólnie z holdingiem Wiertolioty Rossii i koncernem KRET. Powstaje on w ramach prac nad demonstratorem wielozadaniowego bezzałogowego kompleksu śmigłowcowego MWK z BSP MBW.

Katran ma 3700 mm długości, 700 mm szerokości i 1850 mm wysokości. W konstrukcji wykorzystano wirniki nośne w układzie współosiowym o średnicy 6000 mm. Napędza go importowany austriacki silnik Rotax 912 o mocy 84 kW (100 KM). Jego maksymalna masa startowa wynosi 490 kg, normalna startowa 370 kg (pustej maszyny 270 kg) a udźwig użyteczny to ok. 120 kg. Może on osiągnąć pułap 2000 metrów (wznoszenie do 12 m/s) i latać do dwóch godzin z maksymalną prędkością do 200 km/h.

Stanowisko kierowania umieszczono w kontenerze przewożonym przez ciężarówkę Kamaz. Prawdopodobnie bezzałogowiec ten będzie dostosowany do przenoszenia uzbrojenia takiego jak ppk 9M113M Konkurs-M czy 9M120 Ataka. Pojawiły się również zdjęcia z podczepionym pod niego radiolokatorem służącym do zwiększenia pola widzenia zestawów przeciwlotniczych szczebla taktycznego (np. Pancyrów).

Inne rosyjskie przedsiębiorstwo Radar MMS oferuje armii zdalnie starowany śmigłowiec BPW-500 (oparty o płatowiec załogowego Orlienoka). Ponadto producent ten opracował mini BSP BPW-37 Briz (oparty na chińskim bezzałogowcu Shark).

Korporacja KTRW projektuje z myślą o marynarce wojennej BSP Fregat pionowego startu i lądowania. Napędzać go będą dwa silniki zamontowane obrotowo w specjalnych tunelach. Rozpiętość skrzydeł ma wynosić 19 metrów, masa startowa 7000 kg, udźwig 1000 kg a prędkość maksymalna 600 km/h. BSP ma mieć zasięg do 5000 km, pułap 8000 metrów i długotrwałość lotu do 10 godzin.

Bojowe BSP kolejnej generacji
RSK Mig jako pierwsza w Rosji zajęła się zadaniem skonstruowania bojowo-rozpoznawczego BSP z napędem odrzutowym. Skat był aparatem w układzie latającego skrzydła o masie ok. 10 000 kg, napędzanym pojedynczym silnikiem turboodrzutowym o ciągu 5040 kG. Zakładano, że będzie on w stanie osiągnąć prędkość maksymalną ponad 800 km/h, a jego zasięg będzie wynosił 4000 km. Projekt doszedł jednak tylko do etapu pełnowymiarowej makiety.

Już w 2014 roku ujawniono kolejne informacje o budowanym w tym samym biurze nowym rozpoznawczym BSP Gonszczik. Zakładano, że do jego napędu zostanie użyty silnik odrzutowy RD-2500 o ciągu 2500 kG. Aparat ten miał prowadzić działania rozpoznawcze na rzecz oddziałów wyposażonych w taktyczne systemy rakietowe (np. Iskander).

Bojowo-rozpoznawczy BSP S-70 Ochotnik-B (Myśliwy) ciągle pozostaje prototypem zaawansowanej maszyny bojowej opracowywanej przez biuro PAO Kompania Suchoj. Prototyp zbudowano w zakładach lotniczych im. Czkałowa z Nowosybirska (NAZ).

Zbudowano go w układzie latającego skrzydła, co m.in. ma przyczynić się do uzyskania mniejszej skutecznej powierzchni odbicia (SPO). Według nieoficjalnych informacji masa własna tego aparatu wynosi ok. 20 000 kg, a jego prędkość maksymalna przekracza 1000 km/h. Jest on napędzany silnikami turboodrzutowymi (najprawdopodobniej AL-31F lub AL-41) i wyposażono go w pojedynczy, montowany na grzbiecie wlot powietrza. Rozpiętość skrzydeł jest szacowana na ponad 19 metrów. Możliwe, że zostanie też wyposażony w radiolokator radiofotoniczny pracujący w paśmie X, nadal opracowywany przez RTI Systems (mała masa, wymiary i zapotrzebowanie na energię). Ponadto w krawędziach natarci skrzydeł można zamontować dwa radiolokatory AESA typu N036L-1-01 pracujące w paśmie L.

Bezzałogowiec ten ma być przystosowany do współpracy z załogowym samolotem bojowym kolejnej generacji Su-57 - na jednym z prototypów tej ostatniej maszyny, o numerze "niebieski 053" testowane są sensory przeznaczone dla Ochotnika.

Promień operacyjny Ochotnika ma wynosić ok. 4000 km, a udźwig uzbrojenia przenoszonego w wewnętrznych komorach ma dochodzić do 2000 kg. Bezzałogowiec ma być uzbrojony w pociski kierowane różnych typów. Według planów ma on wejść do eksploatacji w 2020 roku.

Uzbrojenie dla BSP
Na pewno część z opracowywanych w Rosji BSP przenosić będzie uzbrojenie już eksploatowane, jak wymienione już wcześniej ppk 9M113M Konkurs-M, czy 9M120 Ataka.

Stosunkowo niedawno firma OKB Awiaawtomatika z Kurska zaprezentował jednak pierwsze systemy uzbrojenia skonstruowane z myślą o BSP. Są to bomby kierowane, jedna o wagowymiarze 25 kg i dwie po 50 kg. Przedstawia się je jako aparaty zdolne do przenoszenia systemów zakłócania, obserwacyjnych lub przeznaczonych do retranslacji, natomiast nie mówi się nic o użytecznym ładunku wybuchowym.

Wszystkie zaprezentowane bomby mają taki sam korpus, a różnią się długością i wariantami skrzydeł i usterzenia oraz częścią nosową (np. bomba o masie 50 kg ma albo stałe skrzydło krzyżowe, albo moduł z rozkładanym skrzydłem o dużej rozpiętości). Ponadto przygotowywane są bomby o masie 15 i 100 kg, a ta o wagowymiarze 50 kg może być wyposażona w niewielki silnik, mający dawać jej zasięg ok. 100 km.

Inną firmą produkująca uzbrojenie specjalnie dla BSP jest korporacja KTRW. Opracował ona dla Oriona-E pocisk kierowany o masie 50 kg z możliwością opracowania na jego bazie wariantu o masie 100 kg. Orion-E mógłby więc przenosić cztery pociski o masie 50 kg lub dwa o masie 100 kg każdy.

Podsumowanie
Wiele z BSP eksploatowanych w SZ FR powstało praktycznie od podstaw, chociaż zakupione w Izraelu aparaty pozwalały na zapoznanie się z konstrukcją takich maszyn i dawały pewien czas na wypracowanie zasad i taktyki ich użycia.

Te działania przyniosły wymierne efekty już podczas wojny prowadzonej na Ukrainie, czy w Syrii Rosjanie potrafili skutecznie wykorzystać nowe BSP. Maszyny klasy mikro i mini, określane w Rosji jako BLA (Bezpilotnyje Lietatielnyje Apparaty), stały się ważnym elementem wspomagającym nie tylko proces korygowania ognia artylerii, ale także prowadzenia wieloszczeblowego rozpoznania poziomu taktycznego.

W samej Rosji jeszcze kilka lat temu nie było prawie żadnej zaawansowanej technologii, którą można byłoby zastosować bezpośrednio do budowy bezzałogowych aparatów latających. Niektóre obszary technologiczne należało zatem rozwinąć, w niektórych startowano od początku.

Dobrym przykładem (prezentowanym przez samych inżynierów) są metody projektowania oraz produkcji słabo obciążonych konstrukcji kompozytowych przeznaczonych dla aparatów latających, czy produkcji kompletnego płatowca, wykonanego w całości z kompozytów węglowych metodą infuzji próżniowej. Inne własne opracowania dotyczą elektroimpulsowego systemu przeciwoblodzeniowego dla cienkich konstrukcji węglowych.

Nadal bardzo powoli rozwijane są własne systemy uzbrojenia dedykowane BSP. Dzieje się chyba tak dlatego, że średniej i dużej wielkości aparaty w zasadzie przeznaczone do ich przenoszenia są również dopiero testowane lub ciągle opracowywane. Ale na efekty takich prac chyba nie trzeba będzie zbyt długo czekać.

Stosunkowo mało natomiast wiemy o działaniach zmierzających do zaadoptowania sztucznej inteligencji w procesie sterowania i wykonywania misji przez BSP. Ponadto skromne są informacje o tzw. technikach autonomicznych rojów, które zmierzają do zwiększenia możliwości bojowych i zmniejszenia kosztów użycia poprzez tworzenie różnorodnych zespołów BSP. Na pewno też, mając spore doświadczenie w obszarze WRE, Rosjanie starają się zabezpieczyć własne aparaty przez skutkami takiego ataku, czy chociażby działań w cyberprzestrzeni.

Typowo bojowe BSP, jak opracowywany dopiero Ochotnik, pojawią się w eksploatacji najwcześniej za kilka lat. Ale w tym wypadku również w USA, jak i na Zachodzie, prace podążają w podobnym tempie. Trzeba pamiętać, że te zaawansowane maszyny wymagają jeszcze wielu badań i stopniowego (etapowego) opanowywania poszczególnych, stawianych przed nimi wymagań a to wymusza większy czas realizacji.