Jemen jako arena starcia zastępczego w konflikcie irańsko-amerykańskim

Pod koniec maja 2019 r. amerykański sekretarz stanu Mike Pompeo przesłał do Kongresu memorandum, w którym administracja Donalda Trumpa powołała się na nadzwyczajną sytuację bezpieczeństwa jako podstawę zastosowania wyjątku od reguł kontroli sprzedaży broni w celu realizacji 22 kontraktów zbrojeniowych zawartych z Arabią Saudyjską, Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi oraz Jordanią, o łącznej wartości 8,1 mld dolarów. W ten sposób amerykański prezydent obszedł sprzeciw Kongresu wobec zaangażowania USA w konflikt w Jemenie.

W grudniu 2018 r., po brutalnym zamordowaniu Dżamala Chaszukdżiego oraz zbombardowaniu autobusu szkolnego w Jemenie, Senat wezwał prezydenta do zakończenia jakiegokolwiek wsparcia dla działań zbrojnych prowadzonych w Jemenie przez międzynarodową koalicję pod przywództwem Arabii Saudyjskiej. Na przełomie marca i kwietnia obie izby Kongresu przegłosowały bezprecedensową rezolucję, w której podkreślono, że tylko Kongres może wypowiedzieć wojnę i że taka deklaracja nie została złożona w odniesieniu do wojny prowadzonej przez międzynarodową koalicję pod przywództwem Arabii Saudyjskiej w Jemenie. Kongres, powołując się na War Powers Resolution z 1973 r., zażądał też od Donalda Trumpa zaprzestania w ciągu 30 dni wszelkiego zaangażowania w działania zbrojne w Jemenie lub wpływające na sytuację w tym kraju, poza operacjami terrorystycznymi wymierzonymi w Al Kaidę i jej sojuszników. Kongres zwrócił przy tym uwagę, że USA od marca 2015 r. są zaangażowane w ten konflikt udzielając Saudom wsparcia w namierzaniu celów do bombardowania, pomocy wywiadowczej oraz uzupełniania w powietrzu paliwa koalicyjnych samolotów dokonujących nalotów na Jemen. Kongres wytknął również administracji Trumpa stworzenie z Arabią Saudyjską centrum planowania o nazwie Joint Combined Planning Cell, zajmującego się koordynacja działań wywiadowczych, w tym namierzania celów bombardowania. Rezolucja, która zyskała poparcie nie tylko zdecydowanie niechętnych obecnej polityce w sprawie Iranu Demokratów, ale i niektórych Republikanów, została jednak zawetowana przez amerykańskiego prezydenta, a Senat nie zdołał odrzucić weta.

Treść kongresowej rezolucji wskazuje przy tym na znacznie bardziej intensywne zaangażowanie USA w wojnie w Jemenie, mimo że administracja Trumpa długo zaprzeczała, że rola Stanów Zjednoczonych nie ogranicza się tylko do sprzedaży broni. Współgra to zresztą z ujawnionym pod koniec marca raportem francuskich służb specjalnych, sporządzonym w październiku 2018 r. Wynika z niego, że amerykańskie drony pomagają namierzać cele saudyjskich i emirackich nalotów. Raport wskazuje jednak również na kluczową rolę państw europejskich, w tym w szczególności Francji i Wielkiej Brytanii, w zbrojeniu saudyjskiej koalicji. Wbrew zapewnieniom władz francuskich broń dostarczana przez ten kraj jest prawdopodobnie wykorzystana do ataków na ludność cywilną. Z raportu wynika np. że kupione od Francji działa artyleryjskie dalekiego zasięgu zostały rozmieszczone na granicy jemeńsko-saudyjskiej, a okręty wojenne produkcji francuskiej uczestniczyły w blokadzie morskiej Jemenu. W walkach w Jemenie wykorzystywane są również francuskie czołgi Leclerc. Raport podkreśla też „nieefektywność” saudyjskich działań w Jemenie, przy czym pod tym pojęciem mieści się również nieprecyzyjność ostrzału i nalotów.

Wspomniane na początku tego artykułu memorandum wskazuje, że administracja Trumpa wiąże ściśle wojnę w Jemenie z kwestią irańską. Dokument zaczyna się od stwierdzenia, że „irańskie działania stanowią fundamentalne zagrożenie dla Bliskiego Wschodu i amerykańskiego bezpieczeństwa w kraju i zagranicą”. Stan nadzwyczajny, stanowiący według Trumpa podstawę zastosowania wyjątku w regułach kontroli sprzedaży broni, związany jest zatem z napięciami amerykańsko-irańskimi po odstąpieniu USA od porozumienia w sprawie irańskiego programu nuklearnego JCPOA i przywrócenia sankcji.

Według memorandum Iran odpowiedzialny jest za śmierć 600 amerykańskich żołnierzy w Iraku (brak wyjaśnienia wyliczenia tej liczby), „niepojęte cierpienia w Syrii” i poważne zagrożenie dla izraelskiego bezpieczeństwa. Dokument koncentruje się jednak na konflikcie w Jemenie i obarcza Iran wyłączną odpowiedzialnością za tamtejszy kryzys humanitarny. W szczególności administracja Trumpa obarcza Iran odpowiedzialnością za ataki Hutich na terytorium Arabii Saudyjskiej oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich, w związku z tym, że dokonywane są przy użyciu irańskich dronów i rakiet. Autorzy memorandum abstrahują zatem od faktu, że brak jest dowodów na bezpośrednie zaangażowanie Iranu w Jemenie, a gdyby przyjąć logikę, że odpowiedzialność wynika z dostaw broni, to za działania ZEA oraz Arabii Saudyjskiej w Jemenie ponosiliby ją wszyscy dostawcy broni dla międzynarodowej koalicji pod przywództwem tych państw, a więc przede wszystkim USA, Wielka Brytania i Francja, ale również Szwecja, Korea Płd., a nawet Chiny.

Memorandum, które zostało zresztą ostro skrytykowane w Kongresie, przedstawia jednostronny obraz odpowiedzialności za jemeński konflikt i kryzys humanitarny, wskazując jako winnych wyłącznie Huthich i wspierający ich Iran. Tymczasem większość ofiar cywilnych jest wynikiem nalotów międzynarodowej koalicji pod przywództwem Arabii Saudyjskiej i wiele zbrodni jest bardzo dobrze udokumentowanych. Niedawno ujawniono również fakt istnienia tajnych więzień ZEA w Jemenie, w których jeńcy poddawani są torturom.

Kluczowe znaczenie z punktu widzenia amerykańskiej administracji ma jednak fakt, że kontrola Hutich nad północnym Jemenem stanowi zagrożenie dla transportu ropy przez cieśninę Bab el-Mandeb. Memorandum podkreśla, że dziennie transportowanych jest tam 4,8 mln baryłek, co stanowi 5 % światowej sprzedaży ropy. Huti dokonywali ataków na tankowce koalicji walczącej w Jemenie, w szczególności należące do saudyjskiego koncernu Aramco, doprowadzając w lipcu 2018 r. do czasowego wstrzymania przez Saudów transportu ropy przez Bab el-Mandeb.

Administracja Trumpa wychodzi zatem z założenia, że Huti stanowią kluczową kartę w rękach irańskich w obecnym kryzysie związanym z amerykańskimi sankcjami nałożonymi na Iran. USA dążą do zwiększenia ilości ropy na rynku, by zaspokoić potrzeby państw, które dotychczas kupowały ją od Iranu, w tym Indii oraz Chin, a także utrzymać dotychczasowy poziom cen. Działania Hutich, takie jak ataki na infrastrukturę naftową w Arabii Saudyjskiej, czy tankowce płynące przez Bab el-Mandeb, zmierzają natomiast do zniweczenia tego planu. Huti wydają się też najsłabszym ogniwem w łańcuchu irańskich sojuszników w regionie, gdyż oficjalnie Iran nie przyznaje się do ich wspierania i nie uznaje stworzonego przez Hutich i rezydującego w Sanie rządu Mahdiego al-Maszata (prezydenta) i Abdelaziza bin Habtura. Formalnie Huti są rebeliantami, którzy opanowali stolicę, zmuszając do ucieczki legalne władze z prezydentem Abdrabbuhem Mansurem Hadim, do dziś pozostającym głową jemeńskiego państwa. To właśnie na tej podstawie interwencja saudyjsko-emiracka w Jemenie uznawana jest nie za wojnę tych państw z Jemenem, ale za wsparcie militarne dla jemeńskich władz w celu stłumienia rebelii.

Związki Hutich z Iranem wynikają z faktu, że organizacja ta reprezentuje zajdyckich szyitów w Jemenie, podczas gdy Hadi i wspierające go siły to sunnici. Zajdyci należą jednak do zupełnie innego nurtu w szyickim islamie niż rządzący w Iranie szyiccy imamici. Do lat 80-tych zajdytom bliżej było do sunnitów jemeńskich (należących do szkoły szafiickiej) niż do szyitów z Iranu. Sytuacja zmieniła się jednak wraz z wahabizacją jemeńskich szkół koranicznych przez Saudów za czasów prezydentury Alego Saleha w Jemenie. Wtedy powstał ruch Hutich, który zbliżył się do Iranu. W 2011 r., po obaleniu Saleha na fali Arabskiej Wiosny, władzę w Jemenie przejął Abdrabbuh Mansur Hadi, wspierany przez Bractwo Muzułmańskie. To pogłębiło niechęć Hutich do władz jemeńskich i ostatecznie doprowadziło do opanowania Sany przez Hutich i ucieczki Hadiego ze stolicy, a następnie z kraju do Arabii Saudyjskiej w marcu 2015 r. Arabia Saudyjska wraz ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi zmontowała wtedy międzynarodową koalicję sunnickich państw arabskich i rozpoczęła wojnę z Hutimi. Głównymi inicjatorami tego ruchu byli następcy tronu Arabii Saudyjskiej Mohammad bin Salman oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich Mohammad bin Zajed, którzy liczyli na szybkie spacyfikowanie Hutich. Po wyparciu oddziałów sprzymierzonych z Hutimi z głównego miasta południowego Jemenu tj. Adenu, saudyjsko-emiracka koalicja przestała odnosić znaczące sukcesy mimo przytłaczającej przewagi nad Hutimi w wyposażeniu militarnym. Co więcej, oddziały Hutich regularnie atakowały i okresowo opanowały niewielkie terytorium w saudyjskich prowincjach Nadżran i Dzizan, które zresztą były w przeszłości przedmiotem sporu terytorialnego między Jemenem a Arabią Saudyjską.

Przełomem w jemeńskiej wojnie miała być bitwa o al-Hudajdę, rozpoczęta w czerwcu 2018 r. przez saudyjsko-emiracką koalicję, która twierdzi, że Huti wykorzystują tamtejszy port do sprowadzania broni z Iranu, w tym rakiet, którymi ostrzeliwują terytorium Arabii Saudyjskiej oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Zdaniem zwolenników tej operacji miała ona przybliżyć pokój w Jemenie, gdyż odcięcie Hutich od zaopatrzenia militarnego miałoby ich zmusić do przyjęcia warunków pokoju oferowanych przez przeciwnika (czyli m.in. całkowitego rozbrojenia). Krytycy ataku na al-Hudajdę ostrzegali natomiast, że może ona doprowadzić do bezprecedensowej katastrofy humanitarnej, gdyż przez tamtejszy port przechodzi większość zaopatrzenie Jemenu w żywność, leki i pomoc humanitarną. Tymczasem ocenia się, że aż 20 mln osób w Jemenie uzależniona jest od takiej pomocy.

Bitwa o al-Hudajdę nie przyniosła jednak żadnego przełomu, a siły saudyjsko-emirackie odniosły tylko dość umiarkowane sukcesy. W grudniu 2018 r. ONZ-owski mediator Martin Griffiths doprowadził do trwających tydzień rozmów w Sztokholmie między delegacją Huthich i rządu Hadiego. Uzgodniono rozejm i demilitaryzację al-Hudajdy oraz przejęcie kontroli nad tamtejszym portem i lotniskiem przez ONZ. Implementacja porozumienia szybko napotkała jednak na trudności i Huthi rozpoczęli wycofywanie swoich sił dopiero w maju 2019 r. Wcześniej Huthi argumentowali że nie mogą tego zrobić jeśli druga strona nie wycofa się ze swoich pozycji wokół miasta. Media saudyjskie i emirackie szybko skrytykowały jednak wycofywanie się Huthich nazywając je farsą i oskarżając Griffithsa, który uznał działania Huthich za wypełnienie zobowiązań ze Sztokholmu, o „stronniczość”.

W wojnie w Jemenie zginęło już ok. 70 tys. osób i niewiele wskazuje na to, by miała ona się szybko zakończyć. Brak znaczących sukcesów strony saudyjsko-emirackiej wynika m.in. z faktu, że żołnierze tych krajów mają niskie morale. Dlatego też na pierwszej linii walczą najemnicy oraz „mięso armatnie” (oddziały złożone z werbowanych w Sudanie nastolatków z biednych rodzin, formalnie nie będące częścią sił zbrojnych) sprowadzane m.in. z Sudanu. Na początku tego roku Sudan zaczął jednak sygnalizować możliwość wycofania się z tej wojny. Po obaleniu sudańskiego dyktatora Omara Baszira sprawa rezygnacji Sudanu z uczestnictwa w saudyjsko-emirackiej koalicji stała się jeszcze bardziej aktualna, ale wiele wskazuje na to, że Saudowie i ZEA będą chcieli wesprzeć w Chartumie nowy reżim wojskowy w zamian za utrzymanie dostarczania młodych chłopców, często dzieci, na front w Jemenie.

Wojnę w Jemenie komplikuje fakt silnej obecności w południowej części kraju Al–Kaidy (a przejściowo również Państwa Islamskiego). W dodatku według niedawno opublikowanego raportu telewizji CNN część uzbrojenia przesyłanego przez USA Arabii Saudyjskiej została przez nią przekazana Al Kaidzie. Kolejnym problemem jest to, że koalicja saudyjsko-emiracka jest tylko teoretycznie spójna. Saudowie dążą do utrzymania jedności Jemenu z zależnym od nich rządem. Natomiast Zjednoczone Emiraty Arabskie nieoficjalnie popierają Przejściową Radę Południową (STC), czyli południowojemeńskich separatystów. W XIX w. południowy Jemen stał się kolonia brytyjską (podczas gdy północna część była częścią Imperium Osmańskiego) i po dekolonizacji pozostał odrębnym państwem do zjednoczenia w 1990 r. Unifikacja doprowadziła jednak do odsunięcia południowjemeńskich elit od władzy przez Alego Saleha. Choć Jemen Południowy był w bloku sowieckim, to okazało się, że wcześniejsi „komuniści” nie mieli problemu z późniejsza współpraca z Al Kaidą. To również pokazuje jak zagmatwana jest sytuacja w Jemenie i jak wielkie jest ryzyko głębszego zaangażowania się USA w tę wojnę.