Rakietowy wyścig przyspieszył. Piorun stoi w miejscu

Przewaga rynkowa i technologiczna, jaką Polska osiągnęła po sukcesach przeciwlotniczych zestawów rakietowych bardzo krótkiego zasięgu Piorun na Ukrainie może się bardzo szybko skończyć. Konkurencyjne rozwiązania tego rodzaju na całym świecie zaczęły być bowiem głęboko modernizowane, podczas gdy polski zestaw MANPADS (man-portable air-defence system) jest nadal taki sam, jak kilka lat temu. Modernizacja w cyklu życia (tzw. Mid Life Upgrade), pozwalająca wydłużyć skuteczną eksploatację danego systemu uzbrojenia o 10-20 lat, jest rozwiązaniem powszechnie stosowanym w siłach zbrojnych zarówno w krajach NATO, jak i w innych państwach.

Wcześniej działania w tej dziedzinie, jeśli chodzi o przenośne zestawy przeciwlotnicze, były wzorcowe. Kiedy więc w Polsce powstał PPZR typu Grom to od razu myślano o stworzeniu jego zupełnie nowej wersji. Sprzedaż kilkudziesięciu takich zestawów do Gruzji, z których kilka przejęli prawdopodobnie Rosjanie, nie była więc niebezpieczna, ponieważ w polskim przemyśle zbrojeniowym natychmiast uruchomiono program modernizacyjny do standardu PPZR Piorun.

Można więc było zakładać, że kiedy na Ukrainę trafiły Pioruny to Siły Zbrojne RP zamówią ich nową odmianę, którą roboczo nazwano Piorun 2 lub Piorun NG. Tym bardziej, że trzeba było zakładać możliwość przejęcia w czasie walk polskich zestawów przeciwlotniczych przez Rosjan (w częściach lub nawet w całości, jak stało się to z Gromami w Gruzji). Tym razem Wojsko Polskie nie zamówiło jednak opracowania nowego pocisku. Oczywiście nadal pojawiają się zamówienia zagraniczne na polskie MANPADS-y Grom i Piorun, jednak mogą się one bardzo szybko skończyć, jeżeli pojawi się lepsze rozwiązanie konkurencyjne.

Tak zresztą zaczyna się dziać w Rosji. Opracowany przed kilkunastoma laty i zachwalany przez Rosjan, przenośny, przeciwlotniczy zestaw rakietowy krótkiego zasięgu 9K333 Wierba nie zachwycił bowiem swoimi możliwościami w czasie wojny na Ukrainie, szczególnie podczas ataków prowadzonych przez przeciwnika na niskim pułapie. I to prawdopodobnie dlatego Ukraińcy w miarę bezpiecznie wykonywali swoimi śmigłowcami uderzenia na wysokości drzew: z jednej strony unikając wykrycia przez radary rosyjskiej obrony powietrznej, a z drugiej eliminując zagrożenie ze strony rosyjskich MANPADS-ów. Skutecznym przeciwdziałaniem w odniesieniu do Wierb okazały się też flary wystrzeliwane przez ukraińskie statki powietrzne, czyli coś, na co odporne są polskie Pioruny.

Doświadczenia z użycia Wierby były całkowicie niezgodne z tym, czym wcześniej chwalili się Rosjanie. Dodatkowo, kiedy doszło do bojowego sprawdzenia możliwości ich nowych MANPADS-ów, kilka innych, deklarowanych parametrów okazało się być przesadzonymi. Bardzo szybko podjęto więc decyzję o modernizacji Wierb, która według rosyjskich mediów zakończyła się pod koniec listopada 2024 roku. W oficjalnym komunikacie wskazano o „pomyślnym przeprowadzeniu testów zmodernizowanych prototypów głowicy samonaprowadzającej MANPADS typu Wierba”.

Oczywiście nie omieszkano przy tym poinformować, że „kompleks ten będzie z powodzeniem wykorzystywany w strefie specjalnej operacji wojskowej przez jednostki obrony powietrznej wojsk lądowych i sił powietrznodesantowych”. Zwrócono również uwagę, że celem tej modernizacji ma być: nie tylko zwiększenie efektywności MANPADS, ale również „zapewnienie bezpieczeństwa jego użytkowania w obszarach miejskich” (ze względu na konieczność „ochrony szczególnie ważnych obiektów, które w ostatnim czasie stały się przedmiotem ataków ze strony bezzałogowych statków powietrznych wroga”).

Producentem zestawów Wierba są zakłady Konstruktorskoje Biuro Maszynostrojenija (KBM) z Kołomny, które dostarczają również starsze zestawy klasy MANPAADS: 9K38 Igła (o zasięgu 5,2 km), jak i 9K338 Igła-S (o zasięgu zwiększonym do 6,0 km). Jednak prace modernizacyjne nad nową głowicą Wierb są prowadzone przez firmę AO „ŁOMO” w Sankt Petersburgu, która jest wiodącym rosyjskim przedsiębiorstwem produkującym urządzenia, systemy i kompleksy optyczne, optyczno-elektroniczne, optyczno-cyfrowe i optyczno-mechaniczne. Firma ta, z powodu wojny na Ukrainie, została decyzją Ministerstwa Przemysłu i Handlu Federacji Rosyjskiej przeniesiona w 2024 roku pod zarząd koncernu „Kałasznikow” zawieszając w prawach akcjonariuszy i organy zarządzające (między innymi na podstawie ustawy „O stanie wojennym”).

Sam czas, w którym zajęto się unowocześnianiem Wierb nie jest przypadkowy. Prace modernizacyjne zostały bowiem rozpoczęte najprawdopodobniej dlatego, że Rosjanie przejęli na Ukrainie głowice naprowadzające „zachodnich” rakiet przeciwlotniczych. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że Wierba jest stosunkowo nowym zestawem przeciwlotniczym i nie powinna wymagać modernizacji głowicy naprowadzającej.

Badania tego MANPADS-a zakończyły się bowiem w 2012 roku, a przyjęcie na uzbrojenie nastąpiło dwa lata później. Skargi na skuteczność tych zestawów musiały być jednak na tyle silne, że w Rosji zdecydowano się opracować nową wersję tego pocisku i poinformować o tym w oficjalnym komunikacie.

Oczywiście dużej części zachodnich podzespołów Rosjanom nie uda się na pewno skopiować lub pozyskać, ze względu na sankcje, jakie nałożono na Rosję za atak na Ukrainę. Pewne rozwiązania zostaną jednak na pewno „zapożyczone”, o czym będzie się można przekonać dopiero po użyciu nowych Wierb przeciwko ukraińskim statkom powietrznym. Wojsko Polskie powinno więc działać i to o wiele wcześniej, szykując Rosjanom podobną „niespodziankę”, jaką wcześniej zgotowali im Gruzini Gromami i Ukraińcy Piorunami.

Co ważne, polski przemysł (w tym głównie spółki Mesko i Telesystem Mesko) to przewidział i jeszcze przed atakiem na Ukrainę prowadził z własnych środków prace nad nową głowicą naprowadzającą dla Piorunów. Informacja na ten temat była zresztą publikowana na Defence24.pl. Gdyby wcześniej rozpoczęto finansowanie prac na pełną skalę, to Siły Zbrojne RP już teraz mogłyby zamawiać nowe pociski, nieznane Rosjanom.

Tym bardziej, że przewagę polskim MANPADS-om nad rosyjskimi daje również wyposażenie dodatkowe. Oczywiście Rosjanie się chwalą, że mogą do Wierb dołączyć termowizyjny system obserwacji Maugli-2M (montowany z lewej strony bloku mechanizmu startowego) i system „swój-obcy” 1Ł229W (z rozkładaną anteną skrzynkową montowaną ponad przednią częścią wyrzutni). W rzeczywistości liczba zestrzeleń bratobójczych świadczy o tym, że tego rodzaju dodatki nie są przekazywane rosyjskim żołnierzom walczącym bezpośrednio na linii frontu. Tym bardziej, że to dodatkowe wyposażenie zwiększa wagę całego zestawu. Sam zestaw termowizyjny Maugli-2M waży bez złącza aż 1,5 kg (proponowany przez spółkę PCO dla zestawów Piorun celownik CTP-1 Piorun jest dwukrotnie mniejszy i na pewno lżejszy).

Kolejnym elementem dającym przewagę Piorunom nad Wierbami jest większa świadomość sytuacyjna polskich operatorów. Teoretycznie i w tym przypadku Rosjanie proponują włączenie swoich zestawów do własnego, zautomatyzowanego systemu dowodzenia ASU, pozwalającego nie tylko analizę sytuacji, identyfikację i klasyfikowanie obiektów, ale również na rozdzielanie celów pomiędzy strzelców uwzględniając ich lokalizację na polu walki. W rzeczywistości rosyjscy operatorzy działają w pełni autonomicznie strzelając po prostu do tego, co na nich leci. To właśnie dlatego obok strzelca Wierby na poligonach stoi zawsze dodatkowy żołnierz, który pomaga mu w optycznym wyszukiwaniu celów na niebie.

Rzeczywiste możliwości rosyjskich MANPADS-ów nie są znane. O Wierbach wiadomo więc tak naprawdę tyle, ile przekazują Rosjanie. Chwalili się oni wcześniej, że ich najnowsze MANPADS-y w porównaniu do starszych Igieł wyróżniają się „zwiększoną czułością, celnością, odpornością na zakłócenia i zdolnością rozróżniania celów. Jak się jednak okazało na Ukrainie, przynajmniej jeżeli chodzi o czułość i odporność na zakłócenia Wierby nie są wcale tak dobre, jak je reklamowano.

Podobnie jest z osiągami. Nie należy się przy tym opierać na informacjach przekazanych przez resort obrony Rosji, bo tam większość danych została wyolbrzymiona. O wiele bardziej wiarygodne są dane producenta zestawów 9K333 Wierba, zakładów Konstruktorskoje Biuro Maszynostrojenija z Kołomny, które ze względu na odpowiedzialność przed ewentualnymi kupcami muszą być bliżej prawdy niż rosyjskie wojsko. Zakłady te wskazują na zasięg od 0,5 do 6 km, na pułap od 10 m do 3500 m, maksymalną prędkość celu 400 m/s (przy strzelaniu na zbliżenie) i 320 m/s (przy trybie ataku „pościg”) oraz na czas przygotowania zestawu do pracy nie większy niż 12s.

Przy tych parametrach widać, że PPZR Piorun jest lepszy od Wierby. W przypadku polskiej rakiety odnotowano bowiem trafienia celów znajdujących się nawet na wysokości tylko 6 m (przy maksymalnym pułapie określonym na 4000 m). Sam zasięg nie został opublikowany, ale jest on na pewno większy niż 6,5 km. Co więcej, obecnie wykorzystywana głowica naprowadzająca jest na tyle czuła, że może wykrywać obiekty klasy samolot dalej niż 8 km. Rakieta może więc zostać wystrzelona do dolatującego celu nawet, gdy znajduje się on w takiej odległości od operatora. Wystarczy tylko by system przeliczył, że ten cel w międzyczasie wleci w maksymalny zasięg działania głowicy pocisku.

To właśnie możliwości polskiej głowicy samonaprowadzającej są najważniejszym elementem, dającym przewagę polskim Piorunom nad zagranicznymi odpowiednikami. Według Rosjan tylko Wierba miała mieć lepsze rozwiązania. W rosyjskim pocisku chwalono się bowiem wykorzystaniem głowicy naprowadzającej z trzema fotodetektorami pracującymi w trzech pasmach promieniowania: ultrafioletu oraz bliskiej i średniej podczerwieni. Miało to pomóc w przypadku stosowania przez przeciwnika środków przeciwdziałania, takich jak urządzenia chłodzące i rozpraszające gazy wylotowe silników lub standardowe flary. Na Ukrainie okazało się, że to nie pomogło i stąd prace modernizacyjne prowadzone w OA „ŁOMO”.

Przewaga Piorunów teoretycznie powinna dziwić, ponieważ w ich przypadku na razie stosuje się „tylko” głowicę dwupasmową na podczerwień z fotodiodą. Jednak w polskim rozwiązaniu odporność na zakłócenia zapewnia się przede wszystkim samym układem odbiorczym, którego zwiększona dynamika praktycznie zabezpiecza rakietę przed stosowanymi przez przeciwnika systemami zakłóceń z wykorzystaniem flar. Dodatkowo sygnał z fotodiody zastosowanej w głowicy naprowadzającej jest od razu przetworzony do postaci cyfrowej, dzięki czemu można odpowiednio poprawiać stosunek sygnał-szum i analizować każde źródło ciepła (rozróżniając: co jest celem, a co nagle pojawiającymi się zakłóceniami).

Stosuje się przy tym kilka rodzajów selekcji poprzez analizę: spektralną, położeniową, momentu wystąpienia i wzajemnej prędkości (rozróżnianie są np. źródła ciepła które hamują). Mamy tu więc głowicę programowalną (wykorzystywaną również w najnowszych wersjach amerykańskich zestawów Stinger), której w Wierbie prawdopodobnie nie zastosowano.

Brak konkretnych decyzji Ministerstwa Obrony Narodowej w odniesieniu do następcy Pioruna może dziwić także dlatego, że tą przewagę nad Rosjanami można by jeszcze bardziej zwiększyć. Telesystem Mesko pracuje już bowiem nad nową głowicą multispektralną, która rok temu była na szóstym poziomie technologicznym. Zmodernizowane zestawy przeciwlotnicze z tym rozwiązaniem mogą więc zostać wprowadzone w polskich Siłach Zbrojnych w krótkim czasie (o ile wojsko się nimi zainteresuje i współfinansuje prace rozwojowe).

Możliwości polskich zestawów podnosi również nowocześniejszy, cyfrowy mechanizm startowy, który pozwala na: wybranie optymalnego sposobu działania w zależności od rodzaju celu i jego sposobu poruszania się (dzięki specjalnej klawiaturze), późniejsze odtworzenie sekwencji strzelania (dzięki wbudowanemu rejestratorowi) oraz na autoryzowanie strzelca (co nie pozwala na kradzież i użycie zestawu przez osoby niepowołane).

Niestety pomimo tej przewagi, ostatni komunikat z OA „ŁOMO” powinien budzić niepokój. Tym bardziej, że Wierba po modyfikacjach w kilku obszarach hipotetycznie może być lepsza od Pioruna i my także powinniśmy się starać, by tą przewagę zniwelować w nowych zestawach, a nie „osiadać na laurach”. Chodzi chociażby o konstrukcję mechaniczną rakiety z jej silnikiem. O tej przewadze Rosjan świadczy chociażby ciężar zestawów, który w przypadku Wierby jest mniejszy o ponad 1 kg (Wierba waży 17,25 kg natomiast polski Grom przy tym samym kalibrze rakiety 72 mm waży 18,5 kg - z czego sam pocisk 10,25 kg).

Dodatkowo przy porównywalnym zasięgu i mniejszej wadze Rosjanom udaje się prawdopodobnie przenosić większy ładunek bojowy (oficjalnie o wadze 2,5 kg). W przypadku Groma jest to 1,35 kg, a w przypadku Pioruna być może od 1,5 do 1,85 kg. Wygląda to więc tak, jakby Rosjanie wynosili w powietrze więcej materiału wybuchowego na porównywalną odległość stosując podobnej wielkości rakiety, w której dodatkowo stosuje się mniej wyrafinowane elementy elektroniczne (a więc cięższe).

Oczywiście wiele wskazuje na to, że ta deklarowana waga może być typową, rosyjską manipulacją. Zastanawia bowiem sam sposób opisywania przez Rosjan ładunku bojowego. W opisach katalogowych wskazuje się bowiem na wagę „bojowej części” rakiety, a nie samego materiału wybuchowego. Jest więc możliwe, że w wadze tej mieści się masa zapalnika zbliżeniowego, który w Wierbie umieszczono w innym miejscu niż w Piorunie.

Może o tym świadczyć różnica wagi ładunku bojowego rakiety zestawu 9K38 Igła (1,3 kg) i rakiety 9K338 Igła-S (2,5 kg) z już wprowadzonym zapalnikiem zbliżeniowym – takim samym jak w Wierbie. To 1,2 kg różnicy, to dokładnie tyle, o ile cięższy jest pocisk Igła (10,6 kg) od pocisku Igła-S (11,7 kg). A przecież zapalnik zbliżeniowy dodany w rakiecie Igła-S musi mieć pewną wagę. Gdyby więc taka była konstrukcja „bojowej części” rakiety, to i w tej dziedzinie zestaw Piorun byłby lepszy od Wierby.

Ta przewaga nie będzie jednak trwać wiecznie. Prace nad tego rodzaju zestawami nie są bowiem prowadzone tylko przez Rosjan. Liczba konkurencyjnych rozwiązań, które mogą rywalizować z tym, co obecnie proponuje spółka Mesko zaczyna się więc zwiększać. I przez błąd zaniechania polskich Sił Zbrojnych, inne państwa mogą wyeliminować z rynku kolejny przebój eksportowy krajowego przemysłu. I w pewnym momencie może być nawet tak, że zamiast polskich MANPADS-ów ktoś wpadnie na pomysł kupowania w ramach tzw. „pilnej potrzeby operacyjnej” nowej generacji amerykańskich Stingerów lub ich następców.

Tym bardziej, że produkcja tych pocisków w Stanach Zjednoczonych zaczyna się coraz bardziej zwiększać, na co Amerykanie już wydali ponad 136 milionów dolarów. Jednocześnie prowadzone są prace modernizacyjne tego pocisku, w których producent – koncern RTX powoli dochodzi do tego, co Polacy wprowadzili w Piorunach.

„Wydaliśmy 136 milionów dolarów na potrojenie produkcji pocisków Stinger, 354 miliony dolarów na podwojenie produkcji pocisków Javelin, 755 milionów dolarów na dalsze zwiększenie produkcji pocisków PAC-3 [MSE], 361 milionów dolarów na zwiększenie produkcji pocisków GMLRS do 14 000/rok”.
Doug Bush - Asystent Sekretarza Wojsk Lądowych d.s. Zakupów, Logistyki i Technologii (14 listopad 2024 r.)

Co ważne, w odróżnieniu od Polski, w Stanach Zjednoczonych to nie tylko producent wydaje środki na modernizację Stingerów. We wrześniu 2023 roku firma Raytheon otrzymała bowiem od amerykańskich wojsk lądowych (Redstone Arsenal w Arizonie) kontrakt o wartości ponad 418 milionów dolarów na modernizację i wymianę pocisków Stinger. Prace realizowane w zakładach Tucson w Arizonie mają zostać zakończone maksymalnie do 12 marca 2028 r. Podobne zamówienie od amerykańskich wojsk lądowych, za 312 mln dolarów otrzymał również koncern Lockheed Martin. On również ma zaproponować sposób modernizacji lub wymiany obecnie wykorzystywanych PPZR Stinger. W tym przypadku prace realizowane w zakładach Grand Prairie w Teksasie mają zostać zakończone do 12 czerwca 2028 r. Systemy MANPADS okazały się dla Amerykanów na tyle ważne, że zgodzili się przyznać w przeliczeniu po ponad miliard złotych dwóm konkurencyjnym firmom, z których prawdopodobnie tylko jedna będzie mogła otrzymać kontrakt na dostawy.

Sprawa jest o tyle smutna, że już cztery lata wcześniej wskazywano w Defence24.pl na możliwość zaproponowania Amerykanom licencyjnej produkcji polskich Piorunów, zamiast rozwijania Stingerów. Nie byłby to zresztą pierwszy taki przypadek, o czym świadczy licencyjna produkcja norweskich rakiet przeciwokrętowych Naval Strike Missile (NSM) oraz lotniczych pocisków Joint Strike Missile (JSM) w zakładach Kongsberga w James City County w Virginii.

Sprzedaż polskiej licencji mogła okazać się łatwiejsza dzięki temu, że w międzyczasie Polska „negocjowała” ze Stanami Zjednoczonymi wielomiliardowe kontrakty na dostawę baterii Patriot, wyrzutni HIMRAS, samolotów F-35, śmigłowców Apache i czołgów Abrams. Można więc było stawiać warunki według zasady „my od was, wy od nas”. Tej zasady wzajemności jednak nie wykorzystano, tracąc miliony dolarów. Tymczasem szanse na zakup przez Amerykanów polskich zestawów MANPADS były bardzo duże i na pewno zwiększyłyby się, gdyby wprowadzono nowe rakiety Piorun NG.

Była również okazja do znacznego zwiększenia produkcji Piorunów w Polsce. Amerykanie muszą bowiem uzupełniać zapas zestawów PPZR przekazywanych Ukrainie i robią to tylko poprzez zamówienia we własnym przemyśle. Wystarczy tylko przypomnieć kontrakt z maja 2022 roku za 624 miliony dolarów udzielony firmie Raytheon Missiles & Defense: nie tylko na wyprodukowanie 1300 pocisków przeciwlotniczych Stinger, ale również na zwiększenie możliwości produkcyjnych do 2025 roku z 20 do 60 rakiet miesięcznie (czyli z 240 do 720 rocznie) i należy zaznaczyć, że polskie możliwości w tym zakresie od początku były wyższe i ciągle ulegają zwiększeniu. Prawdopodobnie wymieniona wcześniej kwota 136 mln dolarów (ponad 500 mln zł), która posłużyła zwiększeniu produkcji jest elementem wspomnianego kontraktu.

Za porażkę polskiego przemysłu zbrojeniowego trzeba też uznać środki w wysokości 700 milionów dolarów przeznaczone przez państwa członkowskie NATO na zwiększenie produkcji Stingerów w ramach wspólnego zakupu koordynowanego przez NATO NSPA. Podobnego zamówienia w odniesieniu do polskich Piorunów nie udało się już jednak wynegocjować, pomimo że polskie PPZR są wykorzystywane nie tylko przez Polskę, ale również przez Estonię, Łotwę, Norwegię, i Stany Zjednoczone, zainteresowana jest nimi Słowacja i inne państwa.

Piorun nie uzyskał też dofinansowania w europejskim programie EDIRPA, gdzie w zakresie systemów bardzo krótkiego zasięgu UE zdecydowała się finansować francuskie pociski Mistral. Polskie zdolności przemysłowe w zakresie zestawów przenośnych są tak istotne w całym systemie bezpieczeństwa (i w systemie obrony powietrznej), że powinny być finansowane ze źródeł krajowych. Warto zwrócić uwagę na to, jak do rozwoju swoich zdolności w zakresie zestawów MANPADS podchodzą Amerykanie, którzy jeszcze kilka lat temu mieli bardzo mały potencjał, a dziś nie tylko go odtwarzają, ale zwiększają i szykują nową generację tych zestawów. Na ten obszar idą setki milionów dolarów. Polska mogłaby rozwijać swoje zdolności za ułamek tej kwoty, ale potrzebne są decyzje.

I nie jest żadnym tłumaczeniem, że w jakiś planach MON już umieszczono zamierzenia w odniesieniu do Pioruna. Ważne jest bowiem to, że po ponad 1000 dniach wojny za naszą wschodnią granicą, prace nad nowym, polskim MAPADS-em nie zostały zakończone. I to pomimo zaawansowanych prac w tej dziedzinie, jakie już wykonano w polskim przemyśle.