Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP - Polska na peryferiach Europy [OPINIA]

Minione ćwierćwiecze pokazało, że dynamika przeobrażeń w Polsce i na świecie jest zmienna, acz niezmiennie wysoka. Stawia to przed zespołem tworzącym dokument strategiczny duże wyzwania, którym niełatwo sprostać, lecz które każą zwracać uwagę zarówno na fundamenty bezpieczeństwa narodowego, jak i elementy wywołujące dalekosiężne, czasami nieodwracalne zmiany w środowisku bezpieczeństwa. Należy więc oczekiwać, że nowa strategia będzie aktem twórczym, jasno definiującym żywotne interesy narodowe, a także pobudzającym do działania poprzez wyznaczenie celów kształtujących przyszłość narodu i państwa.

Wydana w dniu 12 maja 2020 r. Strategia bezpieczeństwa narodowego (SBN) jest przykładem typowego dla polskiej kultury politycznej „chciejstwa”, zbioru życzeniowych postulatów sformułowanych na podstawie wytycznych rządzącej formacji politycznej. Niniejszy komentarz skupia się na międzynarodowym wymiarze bezpieczeństwa RP, ujętym w II filarze SBN („Polska w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego”) wskazując na te elementy, które utrwalają obraz państwa polskiego jako kraju średniego, mało znaczącego gracza na arenie europejskiej (nie mówiąc o globalnej), kurczowo trzymającego się sojusznika zza wielkiej wody.

Czemu służy strategia bezpieczeństwa narodowego?

Praktyką rządów wielu państw świata (a nawet organizacji międzynarodowych, takich jak NATO i Unia Europejska) jest ogłaszanie co jakiś czas ogólnego dokumentu strategicznego odnoszącego się do bezpieczeństwa narodu, państwa, wspólnoty międzynarodowej. Dokument taki tworzy ramy polityki krajowej i międzynarodowej mającej na celu zagwarantowanie nienaruszalności żywotnych interesów narodu i państwa (rozumianego jako zespołu norm prawnych i instytucji służebnych wobec woli narodu wyrażonej w nieskrępowany i prawnie dopuszczalny sposób), a także nakreślenie kierunków stałego i pomyślnego rozwoju.

W szczególności dokument ten diagnozuje i definiuje uwarunkowania bezpieczeństwa, zwracając uwagę na ryzyka i zagrożenia, jak również możliwości i szanse kształtowania środowiska bezpieczeństwa w sposób jak najbardziej zgodny z interesem narodowym. Każda strategia jest działaniem celowym, planowym, określającym zasoby, zdolności i możliwości działania, a także sposoby radzenia sobie z trudnościami i wyzwaniami. Te ostatnie zazwyczaj odnoszą się do źródeł słabości, niestabilności i napięć, wskazując na przemoc i konflikty zbrojne jako skrajne formy braku bezpieczeństwa i bezpośrednich zagrożeń.

W klasycznym ujęciu strategia skupiała się na polityce wojny: planowaniu i przygotowaniu obronnym w czasie pokoju oraz kierowania wysiłkiem militarnym w czasie wojny, by osiągnąć zwycięstwo. Współcześnie strategia musi odpowiadać złożoności środowiska bezpieczeństwa oraz skali trudności regulowania i zarządzania tym środowiskiem. Strategia musi uwzględniać fakt, że paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego ewoluuje, następują przesunięcia potencjałów i zdolności wielu aktorów (nie tylko mocarstw, także państw średnich), otwierają się nowe płaszczyzny prowadzenia polityki zagranicznej i gry interesów na arenie międzynarodowej.

Strategia bezpieczeństwa narodowego jest funkcją potencjału państwa oraz aktywności międzynarodowej, w szczególności budowy trwałych powiązań z innymi aktorami. Tylko mocarstwa mogą pozwolić sobie na formułowanie celów strategicznych w oparciu o własny potencjał, zasoby i zdolności organizacyjne. Państwa średnie, takie jak Polska, opierają swoje bezpieczeństwo zazwyczaj na połączeniu własnych zasobów i możliwości z potencjałem sojuszników, w postaci układów dwustronnych lub koalicji.

Chodzi o to, by zmaksymalizować zdolności zapewnienia bezpieczeństwa nie tylko w razie najskrajniejszych bezpośrednich zagrożeń (agresja zbrojna, akt terrorystyczny, cyberatak), ale by wykorzystywać powiązania (synergie) z sojusznikami do budowy systemowej odporności, strategicznej świadomości zagrożeń i ryzyk, wczesnego ostrzegania i reagowania na zagrożenia, a także przywrócenia stabilności po zaistniałym kryzysie. We współczesnym, zglobalizowanym, usieciowionym świecie zagrożenia łatwo się rozprzestrzeniają i stosunkowo szybko uderzają w bezpieczeństwo narodowe wielu państw.

My środkowo-wschodni Europejczycy

Patrząc na II filar SBN, na czoło wysuwa się NATO oraz transatlantycka architektura bezpieczeństwa. To oczywista i wyraźna kontynuacja założeń poprzednich strategii bezpieczeństwa narodowego RP. W dokumencie z 2020 r. nacisk położono na „zwiększenie i utrwalenia obecności wojskowej Sojuszu Północnoatlantyckiego na jego wschodniej flance”. Mocnym akcentem jest deklaracja aktywnego uczestniczenia w „kształtowaniu polityki odstraszania nuklearnego Sojuszu Północnoatlantyckiego”. W powiązaniu z poprzednim zdaniem oraz wyrażonym we wstępie do SBN przekonaniu, iż „najpoważniejsze zagrożenie stanowi neoimperialna polityka władz Federacji Rosyjskiej”, rysuje się typowy dla zimnowojennego myślenia schemat wysuniętej nuklearnej obecności Zachodu, odstręczającej Rosję od agresywnych zamierzeń wobec Rzeczypospolitej Polskiej.

Nawet jeśli to założenie będzie skuteczne w powstrzymywaniu sił konwencjonalnych i nuklearnych Rosji, a może nawet dywersji i działań hybrydowych, jest mocno wątpliwe w odniesieniu do prowadzonych od wielu lat przez Rosję wrogich operacji przy użyciu środków pozamilitarnych oraz rozwoju siatek „agentów wpływu”. Tu konieczna jest przebudowa i modernizacja służb specjalnych (o czym w strategii wspomina się jedynie w kontekście wzmocnienia kontrwywiadowczego zabezpieczenia organów państwowych i infrastruktury krytycznej, jak również wczesnej identyfikacji zagrożeń) oraz kompleksowe wzmocnienie bezpieczeństwa cybernetycznego i informacyjnego (którym w SBN poświęcono dla lakoniczne rozdziały).

W II filarze SBN uwagę przyciąga skupienie perspektywy geostrategicznej na regionie Europy Środkowej i Wschodniej. Owszem, członkostwo w NATO i UE jest niejako „z urzędu” wyeksponowane, przy jednoczesnym pogłębieniu asymetrii w postrzeganiu obydwu organizacji. Poza tymi strukturami międzynarodowymi w środowisku bezpieczeństwa międzynarodowego wykreowanym w SBN istnieją Stany Zjednoczone oraz sąsiedzi z regionu Europy Środkowej i Wschodniej: kraje wyszehradzkie, bukareszteńska „Dziewiątka”. Dołączenie Trójkąta Weimarskiego jest nieporozumieniem: ta formuła politycznych konsultacji z dwoma wiodącymi krajami UE jest od kilku lat martwa. Równie niezobowiązujące jest wspieranie dążeń Ukrainy, Mołdawii i Gruzji do realizacji aspiracji europejskich i euroatlantyckich.

Dużo miejsca w tej części SBN poświęca się możliwościom gospodarczym związanym z rozwojem infrastruktury komunikacyjno-transportowej w regionie. Jednak albo są to projekty istniejące od wielu lat i stale czekające na realizację, jak Via Carpatia (co ciekawe, brak odniesienia do Via Baltica), albo wymagające ogromnych nakładów inwestycyjnych, na które Polskę bez wsparcia zewnętrznego (czytaj: unijnego) nie będzie po prostu stać. Jeszcze bardziej wydumanym elementem strategii bezpieczeństwa jest Centralny Port Komunikacyjny. Na dodatek, na te wszystkie projekty trzeba patrzeć przez pryzmat tajemniczo brzmiącego zapisu: „Selektywnie uczestniczyć w geostrategicznych projektach komunikacyjnych, zgodnie z interesami narodowymi, a w szczególności bezpieczeństwem narodowym Rzeczypospolitej Polskiej.” Niech poeta powie, co miał na myśli…

Ta paskudna Unia

Mówiąc o strategii bezpieczeństwa gospodarczego i rozwoju społeczno-ekonomicznego RP trzeba przywołać oczywisty fakt, który w SBN jest wstydliwie ukrywany: wielki postęp w rozwoju gospodarki narodowej, infrastruktury przemysłowej i usługowej, sieci transportowych, infrastruktury publicznej, a nade wszystko poziomu życia mieszkańców Polski nie byłby możliwy bez członkostwa w Unii Europejskiej. Tak jak wejście Polski do NATO było przełomem w dziedzinie bezpieczeństwa militarnego, obronności, modernizacji Sił Zbrojnych, kolektywnej obrony, obecności wojsk sojuszniczych, tak akcesja do Unii Europejskiej wywołała drugą fazę transformację, po trudnym okresie adaptacji do zasad gospodarki rynkowej w latach 90. XX wieku.

Tymczasem Unia Europejska została w Strategii bezpieczeństwa narodowego 2020 r. zepchnięta na margines, odnotowana niejako z konieczności, obwarowana słowami typowymi dla narodowej narracji: „pragmatyczne zaangażowanie” w rozwój Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, uczestnictwo w kształtowaniu polityk unijnych „zgodnie z polskimi interesami”, nacisk na wschodnie sąsiedztwo. A ponadto w części SBN charakteryzującej środowisko bezpieczeństwa przedstawia się UE jako organizację pozbawioną jasnej koncepcji rozwoju, drążoną przez różnice stanowisk i działań państw członkowskich, osłabianą wskutek rosnących napięć wewnętrznych. Taka dyskredytacja Unii wydaje się zrozumiała w kontekście eurosceptycznego nastawienia rządzącej formacji prawicowej z PiS na czele, toczącego się postępowania przeciwko Polsce o naruszenie prawa UE, wątpliwości w sprawie stanu praworządności w RP.

Jednocześnie oznacza to – w kontekście wieloletniej perspektywy strategicznej zarysowanej w SBN – utratę możliwości udziału w planach rozwoju potencjału wojskowego UE (wielomiliardowy Europejski Fundusz Obronny, projekty modernizacyjne) oraz „miękkich” zdolności operacyjnych (reagowanie kryzysowe, cyberobrona, walka informacyjna). Projekty takie będą realizowane przez międzynarodowe konsorcja. W SBN mowa jest o „zaangażowaniu w wybrane projekty Stałej Współpracy Strukturalnej Unii Europejskiej oraz udziale polskich podmiotów w projektach finansowanych z Europejskiego Funduszu Obronnego.” Trzeba jednak postawić pytanie: czy ktoś z dużych graczy będzie chciał zaprosić do wspólnego projektu eurosceptyczny rząd albo przedsiębiorstwa powiązane z władzami politycznymi państwa, w którym kwestionowana jest praworządność, pewność prawa i w którym postępuje upolitycznienie wymiaru sprawiedliwości?

USA ponad wszystko?

Ideologiczny imperatyw narzucony twórcom strategii wytworzył dość osobliwy obraz geostrategicznego położenia Polski w świetle interesu narodowego oraz celów strategicznych. Podstawą zewnętrznego wymiaru bezpieczeństwa narodowego jest „członkostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim i Unii Europejskiej, partnerstwo strategiczne ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, a także współpraca regionalna na rzecz bezpieczeństwa.” Przyglądając się bliżej tym „zewnętrznym filarom bezpieczeństwa” musimy uwzględnić efekt faktycznego wykluczenia z obszaru współpracy euroatlantyckiej nieprzydatnej i podzielonej wewnętrznie Unii Europejskiej.

Więź transatlantycka uzależniona jest zatem od Stanów Zjednoczonych. Cóż nam pozostaje? „Rozwijać współpracę strategiczną ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, szczególnie w obszarach bezpieczeństwa i obronności (w tym w formie stałej obecności sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych Ameryki w Polsce), technologii, handlu i energetyki.” Co do tego ostatniego elementu, w części poświęconej bezpieczeństwu energetycznemu zwraca się uwagę na uzależnienie od dostaw ropy i gazu ziemnego (dyskretnie pominięto rosnący import węgla kamiennego) z Federacji Rosyjskiej.

Czy proponuje się jakąś alternatywę? Owszem, „rozwój współpracy ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki w wymiarze energetyki”. Kwestie infrastruktury przesyłowej, cen, warunków dostaw pomija się w strategii, a przecież wiadomo, że operacjonalizacja zapisów dokumentów strategicznych decyduje o zakresie i charakterze polityki bezpieczeństwa państwa. Nie jest tak, że w SBN wyznaczono Stanom Zjednoczonym rolę protektora Rzeczypospolitej Polskiej i gwaranta jej bezpieczeństwa narodowego. USA są partnerem takim jak kraje wyszehradzkie czy państwa Partnerstwa Wschodniego.

Kluczowe jest rozłożenie akcentów i wektorów polityki bezpieczeństwa. W SBN 2020 brakuje wizji zrównoważonego systemu regionalnych, europejskich i transatlantyckich powiązań, dzięki którym Polska umiejętnie budowałaby sojusznicze i koalicyjne struktury rekompensujące osłabienie skuteczności lub niekorzystne zmiany polityczne w wybranych obszarach. Odpowiedzią na obszerny i zróżnicowany katalog zagrożeń jest mało realistyczna i archaiczna koncepcja bezpieczeństwa „wsobnego”, zapatrzonego w przeszłość, tradycyjne wartości i chrześcijańskie dziedzictwo. Strategia państwa położonego na peryferiach nowoczesnej Europy.

Prof. dr hab. Artur Gruszczak, Ekspert Fundacji Instytut Bezpieczeństwa i Strategii. Tekst ukazał się pierwotnie na stronie internetowej Fundacji.