Kryzys wewnętrzny na Ukrainie. Ekspert: "Aktywizacja środowisk prorosyjskich"

Prawdopodobne powołanie nowego rządu Wołodymyra Hrojsmana nie oznacza końca kryzysu politycznego na Ukrainie. Jest to tylko jego kolejna odsłona, przy czym nie ostatnia. Wynik głosowania nad zatwierdzeniem nowego premiera stoi pod dużym znakiem zapytania, a uzgadnianie poszczególnych kandydatur do nowego gabinetu ministrów odbywa się w dużych bólach nawet w obrębie partii prezydenta. Kluczowym czynnikiem, który nakazuje wątpić w trwałość nowego układu politycznego jest kruchość większości parlamentarnej, co  sprowokuje jeszcze nie jeden kryzys. To podstawowe założenie, określające wydarzenia na ukraińskiej scenie politycznej na najbliższe miesiące.

Główna siła polityczna w kraju – Blok Petro Poroszenki (BPP) - rozważa dwa warianty przebiegu wydarzeń, oba są dla obozu prezydenta bardzo ryzykowne. Pierwszy zakłada kilkumiesięczne próby poprawy wizerunku Poroszenki i partii Solidarność, przy jednoczesnym dalszym kanalizowaniu niezadowolenia społecznego w pożądanym kierunku (czyli w stronę na razie umownego ugrupowania Saakaszwiliego), które zakończy się jesienią lub późnym latem rozpisaniem przedterminowych wyborów parlamentarnych. Zgodnie z tą koncepcją poprawa wizerunku ma być osiągnięta dzięki tradycyjnej taryfie ulgowej podczas pierwszych 100 dni rządu. Ponadto w obozie prezydenta rozważane są plany wprowadzenia kilku reform oczekiwanych przez obywateli (zmiany w prokuraturze, reforma służby publicznej), które będzie można ładnie zaprezentować społeczeństwu.

Podreperowanie obrazu obozu rządzącego pozwoliłoby uzyskać stosunkowo dobry wynik podczas wyborów przedterminowych, co pozwala mieć nadzieję na korzystne dla Poroszenki przeformatowanie sceny politycznej nad Dnieprem, wykonane jeszcze w momencie posiadania przez BPP pewnego poparcia społecznego. Oczywiście, to rozwiązanie jest ryzykowne ze względu na niestabilność bazy elektoralnej – ostatnie wybory pokazały, że wyborcy są skłonni do podejmowania nieprzewidywalnych decyzji. Ponadto sporym ryzykiem jest obarczony i tak kruchy sojusz z Saakaszwilim. Co więcej, wobec konieczności podejmowania niepopularnych decyzji, wymaganych przez międzynarodowe instytucje finansowe, trudno będzie skutecznie poprawiać wizerunek partii.

Drugi scenariusz zakłada trwanie przy obecnym składzie parlamentu i nowego rządu nawet w przypadku oczywistych problemów z zebraniem niezbędnych 226 głosów. Taki przebieg wydarzeń nieuchronnie doprowadzi do pogorszenia notowań społecznych prezydenta i BPP. Konieczność podjęcia współpracy z byłymi politykami Partii Regionów będzie w takiej sytuacji - prędzej czy później - nieunikniona. Ponadto oznacza to podgrzanie i tak napiętych nastrojów społecznych i w nieunikniony sposób przyczyni się do wzrostu popularności sił populistycznych („Batkiwszczyna” i Radykalna Partia Ołeha Laszki) oraz ugrupowań pozostałych na skutek rozpadu Partii Regionów – Bloku Opozycyjnego, Odrodzenia i Woli Narodu. To rozwiązanie raczej nie pozwoli Poroszence uniknąć przedterminowych wyborów, a jedynie przełożyć je na późniejszy termin – maksymalnie do wiosny przyszłego roku. Wtedy jednaj druzgocąca porażka BPP będzie bardzo realna.

Logicznym jest zatem, że ekipa Petro Poroszenki wybierze realizację pierwszego planu, który - choć obarczony dużym ryzykiem – jest rozwiązaniem najlepszym z możliwych. Warto jednak pamiętać, że dotychczasowe decyzje prezydenta nie zawsze dawały się logicznie wyjaśnić (np. nieudolne próby zdymisjonowania rządu Jaceniuka poprzez głosowanie w parlamencie), co nie pozwala wykluczyć drugiego scenariusza.

Następstwa

Względna, ale tymczasowa stabilizacja. Stosunkowa stabilizacja sceny politycznej otworzy drogę do porozumienia dotyczącego kolejnej transzy kredytu MFW. Na tle wstępnych uzgodnień z Waszyngtonem, dotyczących wydzielenia Ukrainie 1 mld. dol., będzie to kolejny dobry sygnał, oznaczający mały krok na drodze do unormowania sytuacji makroekonomicznej.

Trudno jednak będzie oczekiwać przyspieszenia reform, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę stopniowy wzrost napięć społecznych, wywołanych podwyżkami opłat za usługi komunalne i zubożeniem społeczeństwa. Nowy rząd będzie potrzebował nowego „sztandaru reform”, którym będzie mógł pochwalić się przed wyborcami i partnerami zagranicą. Takim kierunkiem, obranym pod wpływem nacisków z zewnątrz i oczekiwań społecznych, może być reforma prokuratury lub, szerzej, modernizacja służby państwowej w połączeniu z nowymi, bardziej widocznymi i zintensyfikowanymi w stosunku do dotychczasowych działaniami antykorupcyjnymi. Kijów może realnie rozpocząć implementowanie tych zmian, co teoretycznie da siłom proprezydenckim szansę na poprawę notowań w oczach obywateli i kontynuowanie współpracy z zagranicznymi donorami. Mogą one też zwiększyć paletę możliwości bloku prezydenckiego jesienią.     

Sektor bezpieczeństwa. Powyższe wydarzenia stanowią tylko tło dla ewentualnych ruchów w obrębie  bloku siłowego, nie mają też praktycznie żadnego odzwierciedlenia w sektorze bezpieczeństwa. Posady w resortach siłowych to od dawna prerogatywa głowy państwa. Sądząc po doniesieniach medialnych, prezydent nie ma zamiaru dokonywać w tym zakresie żadnych gwałtownych ruchów. Sytuacji tutaj nie zmienia także utworzenie nowego stanowiska - wicepremiera ds. reintegracji terytoriów okupowanych. Nie są znane ani szczegółowe prerogatywy, ani jego zakres działalności. Oczywistym jest, że jest to wyjście naprzeciw oczekiwaniom społecznym, mające na celu poprawę wizerunku rządu w oczach społeczeństwa w zakresie szeroko rozumianej problematyki związanej z okupacją części terytorium państwa (reintegracja, przesiedleńcy).

Struktura podejmowania decyzji w sektorze bezpieczeństwa pozostanie nienaruszona. Prezydent i tak w jej ramach odgrywa kluczową rolę, co jest zresztą swoistym paradoksem, przyczyniającym się do marazmu instytucjonalnego Ukrainy, bowiem za implementację polityki odpowiada rząd, pozbawiony, de facto, wpływu na najważniejsze decyzje, w tym kadrowe. Pozytywną implikacją zmiany na czele rządu może być łatwiejsza komunikacja na linii prezydent-rząd z uwagi na dobre relacje Poroszenki z Hrojsmanem. Ponadto wydaje się, że pozostawienie w rządzie Arsena Awakowa oraz utrzymanie w orbicie prezydenta stanowisk takich jak ministerstwo obrony i Służba Bezpieczeństwa Ukrainy świadczyć będzie o kontynuacji dotychczasowego kursu Kijowa w strukturach siłowych. Zmian można za to oczekiwać w Prokuraturze Generalnej, nie tyle zresztą z uwagi na zastąpienie Szokina przez inną z bliskich prezydentowi osób, a ze względu na naciski społeczności międzynarodowej i obywateli. Wbrew sceptykom, może to być początek realnych przemian w tej strukturze. Ostatnim elementem obrazu jest jeszcze pracująca bez rozgłosu medialnego Rada Narodowego Bezpieczeństwa i Obrony, której sekretarz Ołeksandr Turczynow stopniowo, choć powoli, stabilizuje pracę resortów siłowych. Na działania Rady kryzys nie wpływa prawie wcale.    

Reakcja Rosji. Tradycyjnie, wydarzenia nad Dnieprem są aktywnie komentowane w Rosji. Już sama dymisja Jaceniuka stała się powodem do ogłoszenia informacji o „fiasku majdanowej Ukrainy”. Nie ma wątpliwości, że dalszy rozwój wydarzeń na Ukrainie również będzie pożywką dla rosyjskich środków masowego przekazu. Warto jednak zauważyć, że głównym odbiorcą tych wiadomości będzie społeczeństwo rosyjskie. Kreml rozumie, że zmiana rządu jest tylko etapem przejściowym i liczy na większe perturbacje w najbliższych miesiącach.

Moskwa liczy, że ostatecznie doprowadzi to do powrotu do władzy sił powstałych na zrębach Partii Regionów lub do niepokojów społecznych, zwłaszcza w takich newralgicznych ośrodkach jak Charków i Odessa. Jest to możliwe, ale do urzeczywistnienia się tego scenariusza jest jeszcze bardzo daleko. Zwraca uwagę, że w ostatnich tygodniach zaktywizowały się siły tradycyjnie prorosyjskie w Odessie (skoncentrowane wokół mera Hennadija Truchanowa i deputowanego Serhija Kiwałowa). Na początku tygodnia doszło nawet do niewielkich starć ulicznych. Okazją do podobnych prowokacji może być kolejna rocznica wydarzeń z 2 maja 2014 roku, gdy w wyniku starć ulicznych i pożaru w budynku związków zawodowych w Odessie zginęło ponad 40 osób.

Innym potencjalnie niebezpiecznym z punktu widzenia stabilności wydarzeniem jest oczekiwany mecz na szczycie ukraińskiej Premier Ligi pomiędzy Szachtarem Donieck i kijowskim Dynamem. Choć Szachtar rozgrywa mecze jako gospodarz we Lwowie, zapowiedziano już, że z Dynamem zagra w innym mieście. Jednym z alternatywnych miejsc rozgrywki jest właśnie stadion w Odessie. Władze Premier Ligi ustalają właśnie zmiany w kalendarzu spotkań i nie wykluczone, że mecz może się odbyć 2 maja, co byłoby szczytem braku wyobraźni. Ponownej aktywizacji uległy też prorosyjskie media i komentatorzy na Ukrainie, co ma służyć podgrzewaniu nastrojów społecznych.

Rosja będzie wykorzystywać kryzys polityczny nad Dnieprem także do gier dyplomatycznych, związanych z porozumieniami mińskimi. Z pewnością zacznie wysyłać sygnały o tym, że Kijów nie implementuje ustaleń ze stolicy Białorusi m.in. z uwagi na wewnętrzny kryzys polityczny. W założeniu ma to odwrócić uwagę od własnych grzechów i zwiększyć presję na Ukrainę w zakresie reintegracji Donbasu na warunkach proponowanych przez Kreml.

Dla Moskwy obecny kryzys polityczny w Kijowie jest, w pewnym sensie, potwierdzeniem, że taktyka obrana wobec Ukrainy po porozumieniach mińskich jest właściwa. Utrzymywanie konfliktu zbrojnego o niskiej i zmiennej intensywności, presja ekonomiczna, wojna informacyjna, ataki cybernetyczne i podsycanie napięć społecznych – wszystko to nie odegra decydującej roli w przebiegu wydarzeń nad Dnieprem, ale może być elementem dopełniającym do osiągnięcia swoich celów. Obecny kryzys polityczny, niezależnie od jego wyniku, oznacza osłabienie władz w Kijowie, a jego kontynuacja w niedalekiej przyszłości da Kremlowi dodatkowe możliwości wpływu.

Burzliwy okres przejściowy

Zmiana rządu w Kijowie oznacza, że Ukraina de facto wkracza w kolejny etap przejściowy. Nowy rząd niemal na pewno pozostanie u władzy do przedterminowych wyborów parlamentarnych, których przeprowadzenie wydaje się nieuniknione jesienią lub najpóźniej wiosną przyszłego roku.    

Dalsze działania władz będą w dużym stopniu determinowane przez dynamikę nastrojów społecznych, zwłaszcza w zakresie poparcia elektoralnego dla poszczególnych sił. Wydaje się, że najbardziej prawdopodobnym scenariuszem przebiegu wydarzeń w ciągu najbliższych miesięcy będzie próba realizacji przez obóz Poroszenki opisanego wyżej pierwszego scenariusza działań. Jest jednak mało prawdopodobne, by osiągnięto wszystkie cele stawiane przez prezydenta.  Miernikiem sukcesu tych wysiłków będzie sukces i odbiór społeczny reform, które zostaną przedstawione jako sztandarowe. Biorąc pod uwagę oczekiwania społeczne, może to być, jak już wspomniano, reforma prokuratury lub - szerzej - instytucji publicznych, ze szczególnym uwzględnieniem działań antykorupcyjnych.

Warto jednak dodać, że zarówno Ukraina, jak i osobiście jej prezydent, ma już niezwykle ograniczone pole manewru w działaniach wizerunkowych. Petro Poroszenko jest wciąż jeszcze głównym rozgrywającym i posiada możliwości trwałego ustabilizowanie sytuacji, ale szybko się one kurczą. Potrzeba niestandardowych rozwiązań jest oczywista. Dla władz musi to oznaczać znaczące przewartościowanie własnej polityki, polegające na ostatecznym przecięciu związków biznesu i polityki. Są jednak olbrzymie wątpliwości, czy elity rządzące są do tego gotowe – staje się to tym bardziej jasne, gdy obserwuje się negocjacje dotyczące składu rządu.

Z tego powodu, najprawdopodobniej, starania ekipy Poroszenki nie odwrócą negatywnych dlań tendencji spadkowych. Powoli nastaje czas grającej populistycznymi hasłami Batkiwszczyny oraz prorosyjskich niedobitków po Partii Regionów. Choć dziś sektor bezpieczeństwa znosi kryzys polityczny z zadziwiającym dystansem, to kolejna odsłona impasu może mieć już znacznie poważniejsze reperkusje. I oczywiście aktywniejszy akompaniament z Moskwy.

Paweł Kost – członek Rady Ekspertów Centrum Badań nad Armią, Konwersją i Rozbrojeniem w Kijowie