Jak Rosja mobilizuje armię [ANALIZA]

W wielkich liczebnie i organizacyjnie Siłach Zbrojnych ZSRR występowały jednostki wojskowe istniejące w czasie pokoju i wojny, nowo formowane na czas wojny oraz nieliczne jednostki i instytucje wojskowe funkcjonujące tylko na czas pokoju (a w czasie wojny likwidowane). Jednostki istniejące w czasie pokoju miały różny stopień gotowości bojowej, a przede wszystkim czas osiągniecia gotowości mobilizacyjnej. Jednostki stacjonujące za granicą były w pełni ukompletowane i gotowe do natychmiastowego przystąpienia do działań. Wynikało to z ich geograficznego oddalenia od terenu ZSRR, gdzie na czas wojny przewidywana była powszechna mobilizacja. Nieco mniejszy stopień ukompletowania miały jednostki okręgów wojskowych stacjonujących w zachodniej i południowo-zachodniej części ZSRR. W większości przypadków potrzebowały one jednego lub dwóch dni na osiągnięcie gotowości mobilizacyjnej.

Okręgi wojskowe w centralnej i wschodniej części ZSRR składały się z jednostek o zdecydowanie niższej gotowości mobilizacyjnej i na jej osiągnięcie potrzebowały kilku  lub kilkunastu dni. Tak można ogólnie podzielić jednostki armii radzieckiej ze względu na teren ich stacjonowania. Innym podziałem gotowości bojowej był rodzaj jednostek. W natychmiastowej gotowości były rakietowe i radiotechniczne jednostki obrony powietrznej, lotnictwo myśliwskie, jednostki rakiet operacyjno-taktycznych i taktycznych, jednostki rozpoznawcze, specjalne i dywersyjne, wybrane okręty wojenne. Oczywiście najwyższy (natychmiastowy) stopień gotowości bojowej miał system wykrywania i ostrzegania o napadzie rakietowym oraz jednostki rakietowych wojsk strategicznego przeznaczenia. W ZSRR ze względu na duże odległości zamieszkania żołnierzy z poboru od miejsca stacjonowania, ściśle reglamentowany był procent żołnierzy na urlopach i przepustkach.

O ile kadra zamieszkiwała przeważnie w wojskowych osiedlach przy jednostkach i mogła być w trybie alarmowym ściągnięta do koszar, o tyle żołnierze służby zasadniczej często potrzebowali nawet kilku dni na powrót. W ZSRR istniał cały szereg jednostek zapasowych (skadrowanych), szkolnych oraz tyłowych. Miały one największą liczbę zadań mobilizacyjnych. Jednostki skadrowane musiały przyjąć dużą liczbę rezerwistów, aby w pełni uzupełnić swoje wojenne stany etatowe. Jednostki szkolne były przeważnie obarczone zadaniem tworzeniem nowo formowanych jednostek bojowych. Cały wielki system stacjonarnych jednostek tyłowych (dzisiaj nazywanych logistycznymi) mobilizował bardzo dużą liczbę nowych jednostek, ale polowych (ruchomych). Pokojowy system zabezpieczenia materiałowego i technicznego w większości nastawiony był na pracę stacjonarną oraz zabezpieczenie poligonowe ćwiczących wojsk.

Na czas wojny system stacjonarny musiał utworzyć szereg jednostek ruchomych podążających za jednostkami bojowymi. Stacjonarna logistyka (składnice, warsztaty, zakłady remontowe) pozostawała na miejscu, w ograniczonych stanach osobowych i tworzyła zaplecze na terytorium ZSRR dla jednostek walczących na froncie zewnętrznym. W chwili rozpadu ZSRR, państwo to dysponowało najliczniejszymi siłami zbrojnymi na świecie. Nawet armie chińska i amerykańska były liczebnie mniejsze. Ogromna liczba radzieckich żołnierzy przekładała się na bardzo skomplikowaną i złożona strukturę organizacyjną Sił Zbrojnych ZSRR. Po odłączeniu się niektórych nowo powstałych państw, duża cześć jednostek stacjonujących na ich terytoriach stała się podstawą organizacji nowych narodowych armii niepodległych państw.

Najbardziej dotyczyło to terenu Ukrainy i Białorusi, które przejęły całe masy uzbrojenia, infrastruktury i żołnierzy. Z innych nowo powstałych państw np. Litwy, Łotwy i Estonii jednostki radzieckie przenosiły się na teren Rosji. To samo dokonano z jednostkami stacjonującymi za granicą, głównie w Niemczech, Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech. W wyniku zmian nowe Siły Zbrojne Rosji były zdecydowanie mniejsze niż za czasów ZSRR, ale nadal duże. W pierwszych latach istnienia Rosji pojawiły się dwa największe problemy w ich utrzymaniu. Pierwszym były ogromne problemy finansowe. Po czasach ZSRR gdy nie brakowało pieniędzy na utrzymanie armii (przynajmniej zgodnie z zasadami radzieckiej gospodarki i finansów) Rosja nie była w stanie utrzymać swoich sił Zbrojnych. Drugim był problem kadrowy. O ile w czasach ZSRR kadra zawodowa w większości wywodziła się z Rosjan, o tyle poborowymi byli przedstawiciele wszystkich republik związkowych.

W nowej sytuacji zabrakło wystarczających zasobów do przeprowadzania kolejnych wystarczających liczbowo poborów. Te i inne czynniki spowodowały, że w latach 90. XX wieku duża cześć jednostek armii rosyjskiej uległa rozformowaniu lub przeformowaniu na rożnego typu bazy chronienia uzbrojenia i techniki lub bazy chronienia i remontu uzbrojenia i techniki (ros. базы хранения и ремонта вооружения и техники). Władze wojskowe Rosji nadal planowały na czas wojny wystawienie wielkiej armii, ale w czasie pokoju była ona już znacznie mniejsza niż za czasów ZSRR. Planowane do rozwinięcia na czas wojny brygady i pułki stały się bazami, w których praktycznie tylko przechowywano i pilnowano sprzętu wojskowego. Nieliczna kadra wojskowa i pracownicy wojska nie byli w stanie utrzymywać i remontować sprzętu w należyty sposób. Również liczba przeprowadzanych ćwiczeń rezerwistów nie była duża, ponieważ brakowało na to pieniędzy.

Wówczas wszystkie środki finansowe szły na utrzymanie jednostek, które funkcjonowały w czasie pokoju. Wraz z upływem czasu nieużywany i niekonserwowany prawidłowo sprzęt wojskowy ulegał degradacji i starzeniu się. Coraz bardziej bazy, które miały stanowić miejsca mobilizacji brygad i pułków, upodobniały się do zwykłych składnic, w których tylko przechowywano sprzęt wojskowy jako rezerwę dla istniejących jednostek lub na uzupełnienie strat bojowych. Kolejne lokalne konflikty zbrojne lub akcje antyterrorystyczne, w których brały udział Siły Zbrojne Rosji pokazywały postępującą utratę zdolności bojowych. Nadal liczebnie duża armia rosyjska coraz bardziej stawała się kolosem na glinianych nogach. Postępujący rozkład armii sprzyjał również rozkradaniu mienia wojskowego, występowaniem zjawiska „fali” („dziadowszczyny”) wśród poborowych, niszczeniu i porzucaniu sprzętu wojskowego itd. W takiej armii również zdolności mobilizacyjne stawały się coraz bardziej problematyczne. Wraz z okrzepnięciem rosyjskiej gospodarki i rosyjskich finansów oraz zmianie polityki zagranicznej na bardziej ofensywną, w pierwszych latach XXI wieku przystąpiono do stopniowej reorganizacji armii. Likwidowano głęboko skadrowane jednostki wojskowe, małe jednostki o podobnym charakterze łączono w większe jednolite centra. Stopniowo likwidowano również kolejne bazy chronienia i remontu uzbrojenia i techniki. Dotyczyło to zarówno baz ogólnowojskowych, stanowiących podstawę rozwijania jednostek pancernych i zmechanizowanych, jak i baz rodzajów wojsk, przewidzianych do formowania jednostek artyleryjskich, przeciwlotniczych, saperskich, chemicznych, kolejowych i innych.

Znanych jest bardzo dużo nazw i lokalizacji takich baz, ale mało wiadomo o ich prawdziwych zadaniach mobilizacyjnych. W większości przypadków powszechnie uważa się, iż baza która powstała na terenie koszar poprzednio zajmowanych przed daną brygadę czy pułk na czas wojny ją właśnie odtwarzała (mobilizowała). Ale nie jest to wcale takie oczywiste. W ramach reformy poprzedniego rosyjskiego ministra obrony Sierdiukowa (2007-2012), armia przeszła ze struktury dywizyjnej na brygadową. W wojskach lądowych w jej efekcie ukształtowała się struktura opierająca się na kolejnych szczeblach organizacyjnych, jakimi były okręgi wojskowe, armie, samodzielne brygady (i nieliczne zachowane dywizje). Zachodni i Południowy Okręg Wojskowy były stosunkowo dobrze rozwinięte na czas pokoju, a Centralny i Wschodni Okręg Wojskowy zdecydowanie gorzej. Na ich terenie występowały armie, których dowództwa w podporządkowaniu miały zaledwie po jednej lub dwie brygady zmechanizowane i jednej brygadzie artylerii. Reszta podstawowych jednostek była przewidziana do mobilizacji na czas wojny. Po 2010 roku w Rosji na czas wojny przewidywano mobilizację przez Bazy Chronienia i Remontu Uzbrojenia i Techniki (BChiRUiT) m. in. następujących brygad pancernych i zmechanizowanych:

Baz tych było oczywiście więcej, ale do niektórych trudno jest przyporządkować nawet ogólne zadania. W większości nosiły one kolejne numery jak 7031, 7033, 7035, 7036, 7038, 7041, 7042, 7043, 7045, 7046, 7047, 7048 czy 7049. Jak widać z powyższego, zapewne niepełnego, zestawienia przygotowania do mobilizacyjnego rozwinięcia rosyjskich wojsk lądowych były prowadzone cały czas. O ile stany jednostek pływających i statków powietrznych już wówczas nie pozwalały na mobilizacyjne rozwiniecie nowych jednostek wojskowych tych rodzajów sił zbrojnych, o tyle w wojskach lądowych było inaczej. Ogromne liczby rosyjskich czołgów, bojowych wozów piechoty, transporterów opancerzonych, artylerii czy innego sprzętu wojskowego umożliwiały rozwinięcie kilkudziesięciu nowych brygad. Nowy (od 2012 roku) minister obrony Szojgu wstrzymał reformy swojego poprzednika i w ostatnich latach praktycznie je odwraca. Rosyjskie wojska lądowe ze struktury brygadowej systematycznie wracają do struktury dywizyjnej. Niestety nie są znane jasne powody tych działań. Zapewne wynikają one z doświadczeń ćwiczeń sztabowych i poligonowych wykazujących jednak lepsze zdolności bojowe dywizji od samodzielnych brygad.

Drugim powodem, nie wymienianym publicznie, mogą być kwestie mobilizacyjne. Łatwiej i lepiej jest uzupełnić dywizję czasu pokojowego licząca kilka tysięcy żołnierzy do etatu czasu wojny wynoszącego kilkanaście tysięcy żołnierzy, niż sformować od podstaw brygadę czasu wojny. Nie same względy przeprowadzenia samej mobilizacji mają tu główną rolę. Wiadomo, iż wyszkolenie żołnierzy jest obecnie jednym z najważniejszych czynników decydujących o zdolnościach bojowych jednostki. Rozwinięta z etatu pokojowego na etat wojenny jednostka może mieć np. 50 % rezerwistów. Nowo formowana brygada rezerwistów będzie miała około 90 %.

Różnica jest kolosalna ponieważ zanim rezerwista osiągnie wymaganą sprawność do działania mija zawsze sporo czasu. Oprócz zmian organizacyjnych jednostek funkcjonujących w czasie pokoju w ostatnich latach przeprowadzono w Rosji dużą reformę jednostek stanowiących bazę mobilizacyjną. Systematycznie likwidowane były kolejne Bazy Chronienia i Remontu Uzbrojenia i Techniki, a na ich miejsce formowano nowy typ jednostki jakim jest Centrum Zabezpieczenia Przeprowadzenia Mobilizacji (ros. центр обеспечения мобилизационного развертывания). Spośród okręgów wojskowych najbardziej przygotowywanym do mobilizacji jest prawdopodobnie Wschodni Okręg Wojskowy (WOW). Dlatego na jego przykładzie warto przyjrzeć się nowej organizacji systemu mobilizacyjnego.

Jak widać, z tego niepełnego zestawienia, nowego typu centra mobilizacyjne powstały na różnych szczeblach dowodzenia. W swoim podporządkowaniu mają je zarówno dowództwa armii i floty, jak i w większej liczbie poszczególne rodzaje wojsk szczebla okręgowego. Oprócz tych jednostek w WOW znajduje się nadal cały szereg zreformowanych baz i centrów zabezpieczenia materiałowo-technicznego oraz rezerw np. broni pancernej. Łącznie jednostki przeprowadzające mobilizację i jednostki przechowujące dla nowo formowanych organizmów sprzęt wojskowy tworzą podstawy współczesnego systemu rosyjskiej mobilizacji. Jednak nie tylko jednostki bojowe i zabezpieczenia działań tworzą system mobilizacji. Po mobilizacji jednostki te opuszczają swoje koszary i garnizony i udają się w rejon działań.

Ich miejsce zajmują kolejne jednostki mobilizowane w drugiej kolejności oraz jednostki i instytucje zabezpieczające funkcjonowanie garnizonów w czasie wojny. W Rosji w tym celu będą wykorzystywane różnego rodzaju komendy i komisariaty wojskowe, część jednostek Policji Wojskowej łącznie z będącą w jej strukturach Wojskową Inspekcją Samochodową oraz szkoły, instytuty naukowo-badawcze oraz stacjonarna logistyka. Innymi jednostkami przewidzianymi do mobilizacyjnego rozwinięcia na czas wojny były dywizje ochrony tyłów (ros. дивизиа охраны тыла). Przed rozpadem ZSRR było ich szesnaście, po jednej w okręgu wojskowym. Na początku XX wieku funkcjonowały jeszcze przynajmniej dwie takie dywizje: - 228. dywizja Ochrony Tyłów w miejscowości Jerino (ówczesny Moskiewski Okręg Wojskowy); - 229. dywizja Ochrony Tyłów w miejscowości Wołogda (ówczesny Leningradzki Okręg Wojskowy). Właściwie były to grupy organizacyjno-mobilizacyjne tych dywizji liczące po kilkunastu żołnierzy. W wyniku zmian terytorialnych i zmiany charakteru przewidywanych działań zbrojnych punkt ciężkości rosyjskiej myśli wojskowej przeniósł się na zabezpieczenie obszaru terytorium.

W czasach ZSRR nie powstały tam jednostki obrony terytorialnej podobne do polskich, które funkcjonowały za czasów Układu Warszawskiego (od lat 60. XX wieku). Prezydent Rosji w 2015 roku podpisał ukaz nr 370 „O utworzeniu mobilizacyjnej rezerwy osobowej Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej” (ros. „О создании мобилизационного людского резерва Вооруженных Сил Российской Федерации”). W następnym roku przy okazji ćwiczeń Kawkaz-2016 podano do publicznej wiadomości fakt istnienia i ćwiczeń 47. dywizji Obrony Terytorialnej w Sewastopolu (ros. дивизия территориальной обороны). Niestety całkowicie brak jest wiarygodnych informacji na temat tej dywizji. Stacjonuje ona na terenie okupowanego półwyspu krymskiego i prawdopodobnie jej powstanie było związane z zajęciem tych terytoriów w 2014 roku. Na mocy wspomnianego ukazu powstała nowa formacja o nazwie Bojowe Armijne Rezerwy Państwa BARS (ros. Боевой Армейский Резерв Страны – БАРС). Przez pierwsze lata było cicho na temat tej formacji, szczególnie jak na współczesną rosyjską propagandę armii i spraw wojskowych. Dopiero ostatnio pojawiły się informacje o udziale dużych grup żołnierzy w ćwiczeniach BARS. Poinformowano również o tworzeniu kolejnej Dywizji Obrony Terytorialnej w okolicach Saratowa.

Rosyjska armia przygotowana jest do dużego mobilizacyjnego rozwinięcia. Oprócz opisanych jednostek stanowiących bazę mobilizacyjną dla nowo formowanych związków taktycznych i oddziałów, Siły Zbrojne Rosji dysponują całym systemem centrów zabezpieczenia materiałowotechnicznego, arsenałów, składnic, baz rezerwy czołgów, baz rezerwy techniki samochodowej i wielu innych jednostek tego typu. Ich głównym zadaniem jest przechowywanie zapasów materiałowych, rakiet, amunicji i innego sprzętu wojskowego na potrzeby bieżącego i wojennego systemu uzupełniania potrzeb jednostek istniejących w czasie pokoju i tych formowanych na czas wojny. Śledzenie rosyjskiego systemu mobilizacyjnego jest niezwykle trudne, ale również konieczne, aby prawidłowo oceniać zdolności Rosji do prowadzenia ewentualnych działań zbrojnych.