Gospodarka odpadami w Polsce, czyli problemy, które dotyczą każdego

Artykuł przygotowany we współpracy z Centrum Certyfikacji Jakości, Wydział Bezpieczeństwa, Logistyki i Zarządzania Wojskowej Akademii Technicznej

Wszyscy wytwarzamy odpady, zarówno w pracy, jak i w domu. Niezależnie od branży i profilu działalności, przedsiębiorstwa prywatne, instytucje państwowe, osoby fizyczne -- każdy z nas bierze udział w obiegu odpadów w naszym otoczeniu. Gospodarka odpadami to temat od lat wzbudzający wiele kontrowersji i emocji nie tylko w Polsce. Rosnące ceny za wywóz i utylizację odpadów, nielegalne składowiska śmieci, recykling elektroodpadów, smog wywołany spalaniem śmieci w gospodarstwach domowych itp.

Chcąc przeanalizować ten temat, musimy zacząć od odpowiedzi na pytanie „co rozumiemy pod pojęciem gospodarki odpadami?". Otóż gospodarowanie odpadami jest szerokim pojęciem obejmującym szereg procesów związanych ze zbieraniem, transportem i przetwarzaniem odpadów. Zaliczamy tu także nadzór nad tego typu działalnością, a także późniejsze postępowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów oraz działania dotyczące obrotu odpadami.

Dynamiczny rozwój gospodarki oraz konsumpcyjny styl życia współczesnego społeczeństwa są głównymi powodami powstawania coraz większej ilości odpadów zarówno komunalnych, jak i przemysłowych. Odnosząc się do ustawy o odpadach - gospodarka odpadami powinna być prowadzona w taki sposób, aby ograniczyć jej negatywne oddziaływanie na życie i zdrowie ludzi a także na środowisko. Dlatego też nie może ona:

• być powodem zagrożenia dla wody, powietrza, gleby, roślin i zwierząt;
• być powodem uciążliwości przez hałas lub zapach;
• być powodem niekorzystnych skutków dla terenów wiejskich oraz miejsc o szczególnym znaczeniu (w tym kulturowym lub przyrodniczym).

Zgodnie z powyższym należy w pierwszej kolejności zapobiegać powstawaniu odpadów, lub ograniczać ich ilość, następnie podjąć działania mające na celu przygotowanie ich do ponownego użycia. Kolejnym etapem jest poddanie odpadów recyklingowi, lub organizacja alternatywnych procesów odzysku. Z kolei pozostałości z w/w procesów należy unieszkodliwić.

Nadużycia w sektorze gospodarki odpadami i sposoby ich zwalczania

Przeglądając codzienne doniesienia w mediach możemy łatwo zauważyć, że sektor gospodarki odpadowej stanowi duże pole podatne na różnego rodzaju nadużycia. W samym 2018 roku Inspekcja Ochrony Środowiska ujawniła prawie pół tysiąca przypadków nielegalnych działań, w tym niezgodnego z prawem spalania, nieodpowiedniej rekultywacji wyrobisk a także porzucania odpadów. W 2019 roku było to już niewiele ponad 400 nadużyć, a w 2020 r. stwierdzono spadek ich liczby do nieco ponad 300. Skalę zjawiska dzikich wysypisk (nielegalnych miejsc składowania odpadów) na tle poszczególnych województw w 2020 roku obrazuje rysunek 1.

Masa nielegalnie zdeponowanych odpadów w ostatnich latach osiągała co roku kilka milionów ton, a przewidywane koszty ich usunięcia szacowano na ponad miliard złotych. Warto przy tej okazji zauważyć, że sytuacja ta ulega poprawie. Od 2016 r. przedsiębiorcy z sektora gospodarki odpadami są objęci obowiązkowym rocznym audytem mającym na celu ocenę zgodności działalności za ubiegły rok. CCJ uczestniczy w tym procesie jako akredytowana jednostka oceny zgodności - weryfikator EMAS. Obowiązkowe roczne audyty, zwane potocznie audytami recyklera, są skutecznym narzędziem poprawy jakości usług świadczonych przez przedsiębiorców z branży odpadowej, na co wskazują zaprezentowane wcześniej dane.

Audyty recyklera mają za zadanie wykluczyć przedsiębiorców gospodarki odpadowej funkcjonujących w tzw. „szarej strefie". Udział „szarej strefy" w gospodarce odpadami w Polsce jest dwa razy wyższy niż jej średni poziom w Unii Europejskiej, a jej koszt dla budżetu państwa szacuje się na poziomie 5-6 mln zł rocznie. Jako główne źródło „szarej strefy" w branży odpadowej postrzega się społeczną tolerancję dla działań niezgodnych z prawem przy jednoczesnym braku skutecznego systemu kontroli i egzekucji wymogów prawnych. Nic więc dziwnego, że zmusza to państwo do wprowadzania kolejnych regulacji i zaostrzenia systemu kontroli w całym sektorze.

Wprowadzono nowe podstawy odmowy wydania decyzji na gospodarowanie odpadami w przypadku stwierdzenia naruszeń przepisów (tzw. wilczy bilet), a także administracyjne kary pieniężne dla podmiotów, które wielokrotnie naruszały przepisy odpadowe. Ponadto zwiększono uprawnienia Inspekcji Ochrony Środowiska, wspieranej przez policję, prokuraturę, Inspekcję Transportu Drogowego oraz Krajową Administrację Skarbową.

1 stycznia 2020 roku uruchomiono Bazę Danych Odpadowych (BDO), czyli zintegrowany system teleinformatyczny mający na celu „uszczelnić" system gospodarki odpadami, zwiększyć skuteczność walki z „szarą strefą" i dzikimi wysypiskami, a także poprawić poziom recyklingu. Wszystkie podmioty wytwarzające odpady, zajmujące się ich transportem oraz przetwarzaniem mają obowiązek rejestracji w systemie BDO. Dzięki niemu użytkownicy będą realizować obowiązki ewidencyjne i sprawozdawcze wyłącznie elektronicznie, co pozwoli śledzić drogę odpadu od powstania do ostatecznego zagospodarowania, a tym samym uszczelnić system gospodarki odpadami w Polsce^{[[1]](#footnote-1)}.

Wdrożenie systemu zarządzania środowiskiem zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001 może stanowić skuteczne narzędzie do poprawy jakości zarządzania w organizacji, do zapewnienia stałego spełniania wymagań prawnych i obniżenia ryzyka związanego z utratą uprawnień do prowadzenia działalności przez przedsiębiorców gospodarki odpadowej. Notujemy stały wzrost zainteresowania przedsiębiorców systemem zarządzania środowiskowego. Moda na ekologię, powszechny wzrost świadomości środowiskowej, zaostrzenie wymagań prawnych i poziomu restrykcji a także pojawienie się nowych narzędzi kontroli rynku są decydującymi argumentami dla wdrażania i certyfikacji systemów zarządzania zgodnych z wymaganiami ISO 14001.

Recykling odpadów oraz przetwarzanie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego

W 2019 roku zostały wprowadzone nowe poziomy recyklingu i przygotowania do ponownego użycia odpadów komunalnych. Ważną rolę w tym systemie odgrywają organizacje odzysku, które przejmują obowiązek recyklingu odpadów opakowaniowych od firm wprowadzających na rynek produkty w opakowaniach. Przejęty obowiązek jest realizowany przez współpracę z firmami zajmującymi się selektywną zbiórką oraz recyklingiem odpadów opakowaniowych. Analogicznie w przypadku recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego -- producenci lub sprzedawcy sprzętu mają obowiązek osiągnięcia minimalnych rocznych poziomów zbierania zużytego sprzętu, co jest bezpośrednim powodem ich współpracy z organizacjami odzysku. Organizacje te pełnią rolę pośrednika między firmami wprowadzającymi sprzęt na rynek a zakładami przetwarzania, którym wprowadzający przekazują środki finansowe, aby w ich imieniu prowadziły przetwarzanie, recykling oraz unieszkodliwianie zużytego sprzętu.

Zmiany w prawie o odpadach odbiły się szerokim echem, gdyż były powodem wzrostu kosztów działalności zakładów przetwarzania. Chodzi tu przede wszystkim o wymogi zakładające zabezpieczenie roszczeń adekwatnie do rodzaju i ilości magazynowanych odpadów, odpowiednie dostosowanie miejsc magazynowania, założenie systemu monitoringu wizyjnego oraz systemu przeciwpożarowego. Warunki te dla wielu mniejszych recyklerów oraz punktów skupu surowców okazały się nie do spełnienia i były powodem zamknięcia działalności.

Kolejną ważną zmianą w prawie pociągającą za sobą dodatkowe koszty było wprowadzenie ustawowego obowiązku rocznych audytów zewnętrznych. W przypadku audytu recyklerów celem jest sprawdzenie wiarygodności danych zawartych w dokumentach potwierdzających recykling i odzysk odpadów opakowaniowych oraz innych powiązanych dokumentach celnych i fakturach wystawionych w danym roku. Z kolei w przypadku organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zakładów przetwarzania, celem audytu jest sprawdzenie zgodności prowadzonej działalności z przepisami prawa w zakresie ochrony środowiska, szczególnie w zakresie gospodarowania zużytym sprzętem, w tym procesów przetwarzania. Centrum Certyfikacji Jakości Wojskowej Akademii Technicznej (CCJ) jest jednostką akredytowaną przez Polskie Centrum Akredytacji w zakresie prowadzenia rocznych audytów zewnętrznych: audytów recyklerów i organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zakładów przetwarzania.  CCJ od lat certyfikuje również system zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001. System ten umożliwia zachowanie stałej godności z wymaganiami prawnymi. Certyfikaty wydawane przez CCJ są uznawane również poza granicami Polski. Oprócz certyfikacji systemów zarządzania, CCJ organizuje również szkolenia o tematyce środowiskowej. Więcej informacji na ten temat znajdą Państwo pod adresem www.ccj.wat.edu.pl.

Co dalej z systemem recyklingu w Polsce?

Polscy przedsiębiorcy krytycznie patrzą na projekt nowego systemu ROP, czyli „rozszerzonej odpowiedzialności producentów". Wymóg jego wdrożenia nałożyła na Polskę Unia Europejska i wiąże się on z ponownym wykorzystaniem odpadów i zapobieganiem ich powstawaniu, recyklingiem oraz innymi formami odzysku. Wspomniany projekt uwzględnia proekologiczne rozwiązanie w postaci zróżnicowanej stawki za opakowania uzależnionej od użycia w produkcji surowców wtórnych oraz przydatności do recyklingu. Zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci" to producenci mają wziąć na siebie wyższe koszty zbiórki, przetworzenia i recyklingu odpadów powstałych po ich towarach.

Dobrym podsumowaniem wydają się być słowa dr inż. Tomasza Wojciechowskiego, eksperta z Instytutu Gospodarki o Obiegu Zamkniętym: „Dość już mamy niekończących się akcji „sprzątania świata". Coraz nowe pokolenia wolontariuszy biegają po lasach, łąkach, plażach zbierając ciągle tak samo wielkie wory śmieci. Dzięki ROP producenci będą zmuszeni dostrzec wartość w materiale, który stosują do produkcji, będą zmuszeni z nim postępować znacznie bardziej wstrzemięźliwie, ostrożnie, tak by nie lądował w plenerze jako śmieć, po krótkim często życiu w formie produktu czy opakowania"^{[[2]](#footnote-2)}.

Z ekonomicznego punktu widzenia najbardziej opłacalne dla przedsiębiorców staje się produkowanie wyrobów łatwych do recyklingu. Kluczem do sukcesu jest tutaj odpowiednie planowanie i doskonalenie procesów produkcyjnych oraz świadomość zagrożeń środowiskowych z nich wynikających. Nic więc dziwnego, że coraz więcej firm decyduje się na wdrożenie wspomnianego już systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001. Ograniczenie zużycia surowców i produkowanych odpadów, redukcja opłat środowiskowych, zgodność z prawem ochrony środowiska (w tym z ustawą o odpadach), to tylko niektóre z korzyści wynikających z takiego wdrożenia. Już ponad 100 organizacji zdecydowało się na certyfikację systemu zgodnego z ISO 14001 w Centrum Certyfikacji Jakości. Certyfikat taki znacznie poprawia wizerunek organizacji na rynku oraz stanowi obiektywny dowód sprawnego działania systemu w firmie.

^[1] https://samorzad.pap.pl/kategoria/srodowisko/rosnie-szara-strefa-debata-w-kig-gospodarka-odpadami-skuteczny-nadzor-i

^[2] Źródło informacji: Stowarzyszenie „Polski Recykling”.