Radzieckie rakiety po obu stronach wojny. Toczka na Ukrainie [ANALIZA]

Wskutek dość licznych reorganizacji SZ Ukrainy do chwili aneksji Krymu przez Federację Rosyjską w 2014 roku pozostała w armii jedyna 19. Brygada Rakietowa (Chmielnicki) wykorzystująca system Toczka-U. Zestawy tego typu znajdują się w trzech dywizjonach bojowych i jednym szkolnym. Łącznie jest to 12 wyrzutni.

Na podstawie danych zamieszonych w Military Balance w 2021 roku na Ukrainie mogło znajdować się wciąż około 90 wyrzutni i do 800 pocisków tego systemu, w większości zmagazynowanych. Jeszcze w połowie ubiegłego roku dokonano testów dwóch zmodernizowanych przez spółki należące do Ukroboronprom pocisków przeznaczonych dla tego zestawu.

Wykorzystanie bojowe 9K79 Toczka-U miało miejsce już kilkadziesiąt razy, ale - co zrozumiałe - nie podawane są żadne ścisłe dane o wykonywanych za ich pomocą zdaniach bojowych. Jedynie pojawiające się w sieci informacje jak na przykład o płonących magazynach ropy na terenie Ługańska, ataku na bazę lotniczą w Millerowie na terytorium Rosji (niedaleko Rostowa) czy zestrzelaniach przez rosyjską obronę przeciwrakietową takich pocisków w rejonie Doniecka, świadczą o intensywnym ich wykorzystaniu. Inny przykład to ataki na obszary koncentracji wojsk rosyjskich m.in. pod Białą Cerkwią czy prawdopodobne wykorzystanie zestawów w Berdiańsku do zatopienia okrętu desantowego Saratow rosyjskiej Floty Czarnomorskiej.

Co istotne to identyczne zestawy wykorzystują też według Kijowa Rosjanie (obok nowszych systemów 9K720 Iskander-M, w które w latach 2010-2019 zostały przezbrojone Brygady Rakietowe), nie tylko w atakach na wojska ukraińskie, ale też obiekty cywilne. Jednak jeszcze w 2019 roku informowano, że ostatnią jednostką jaka otrzymała Iskandery jest brygada wchodząca w skład Zachodniego Okręgu Wojskowego co miało być finałem rozpoczętego jeszcze w 2005 roku procesu zastępowania właśnie systemów 9K79-1 Toczka-U tą nowszą konstrukcją.

Toczka/ Toczka-U

Ten zestaw rakietowy (w kodzie NATO – SS-21 SCARAB) był projektowany do niszczenia celów punktowych (np. stanowisk dowodzenia, składów amunicji), o małej powierzchni na głębokości taktycznego oddziaływania. Ponadto cechuje go duża manewrowość a same wyrzutnie są pojazdami zdolnymi do pokonywania przeszkód wodnych. Do eksploatacji wszedł w 1975 roku – wówczas dywizjon rakiet taktycznych wyposażony w 4 lub 6 wyrzutni wchodził w skład dywizji pancernych i zmechanizowanych. Od połowy lat osiemdziesiątych tworzono już Brygady Rakiet Taktycznych na szczeblu armii (wyposażone w 12-18 wyrzutni).

W jego skład wchodzą – pociski (rakiety 9M79F(K) z różnymi typami głowic (odłamkowo-burzące o tzw. działaniun skupionym czy odłamkowo-kasetowe), wyrzutnia rakietowa 9P129 na specjalnym podwoziu BAZ-5921, pojazd transportowo-załadowczy 2T218 na podwoziu BAZ-5922, pojazd transportowy 9T238 na podwoziu Ził-137T, zautomatyzowana stacja kontrolno-pomiarowa 9W819, stacja obsługiwań technicznych 9W844M na podwoziu Ził-131 oraz dodatkowy zestaw wyposażenia.

Masa startowa rakiety wynosi ok. 2010 kg a całej wyrzutni (z pociskiem) do 18 145 kg. Minimalny zasięg strzelania to 15 km a maksymalny dochodzi do 120 km z dokładnością trafienia 160-250 metrów. Prędkość rakiety w locie wynosi 1100 m/s, czas pracy układu napędowego 18-28 sekund a czas lotu na maksymalny zasięg strzelania to 136 sekund. Wyrzutnia jest zdolna poruszać się z maksymalną prędkością do 70 km/h na drodze utwardzonej i pływać z prędkością do 10 km/h. Zasięg jazdy wynosi do 650 km a obsługa to czterech żołnierzy. Trzyosiowe podwozie, amfibia BAZ-5921 ma skrętną przednią i tylna parę kół jezdnych, co zapewnia stosunkowo mały promień skrętu wynoszący 7 metrów. Ponadto może działać w terenie skażonym.

Sam pocisk opracowano najpierw w Biurze Konstrukcyjnym OKB-2 MAP (późniejsze MKB Fakieł) a następnie w Biurze Konstrukcyjnym Budowy Maszyn SKB GA/KBM i oznaczono W-614 seryjne 9M79. Umieszczono go wewnątrz pojazdu wyrzutni, co zminimalizowało wpływ warunków atmosferycznych na jego gotowość.

Docelowe, zmodyfikowane pociski rakietowe 9M79F, 9M79K lub 9M79B są jednostopniowe, na paliwo stałe, składające się z części rakietowej i głowicy bojowej, której nie można oddzielić w locie. Ich długość wynosi 6400 mm, średnica 650 mm, rozpiętość płatów 1440 mm a masa samej głowicy to 480 kg (odłamkowo-burząca/kasetowa).

System naprowadzania/pozycjonowania jest autonomiczny i inercyjny, z platformą stabilizowaną żyroskopowo i pokładowym cyfrowym systemem przetwarzania danych. Samo sterowanie dokonywane jest za pomocą sterów aerodynamicznych oraz pomocniczych-gazodynamicznych.

Przez lata eksploatacji i modernizacji opracowano i wprowadzono do użytku nowe głowice w tym specjalne (jądrowe), jak i nowej generacji z ładunkiem konwencjonalnym.

Specjalną wersję Toczka-R przeznaczono do zwalczania stacji radiolokacyjnych czy urządzeń radionadawczych. Wyposażono ją pocisk kierowany 9M79FR z głowicą 9N123F-R (z czasem powstały nowe 9N123F-R2 i 9N123F-R3), którą z kolei wyposażono w system naprowadzania 9N215. Jest to pasywny, radiolokacyjny układ samonaprowadzania, który przejmuje sterowanie pociskiem rakietowym na końcowym odcinku toru lotu, aby zwiększyć dokładność trafienia i skuteczność porażenia celu. Odległość uchwycenia celu przez układ wynosi co najmniej 15 km a błąd trafienia w aktywny cel wynosi ok. 45 metrów. Zmieniono także analogowo-cyfrową maszynę liczącą systemu kierowania na nową 9B65M oraz nosiciela oznaczonego jako 9M79M. W wyrzutni zmodyfikowano okablowanie i wprowadzono maszynę cyfrową 1W57M. Przy okazji modernizacji do użytku wprowadzono nową radiostację R-173. Tak zmodyfikowana wyrzutnia 9P129M, może transportować i odpalać pociski 9M79FR z pasywnym układem samonaprowadzania i jak podstawowe pociski rakietowe zestawu Toczka.

Zmodyfikowany zestaw rakietowy 9K79-1 Toczka-U (Usowierszienstwowannyj, wprowadzony do eksploatacji w 1989 roku) zapewnia zwiększenie zasięgu prowadzonego ognia o ok. 70% oraz o około 60% większą dokładność rażenia celu. Zmodyfikowany pocisk ma te same wymiary co poprzednio, ale zastosowano w nim nowego rodzaju paliwo rakietowe (wyższe parametry energetyczne) a sam ładunek jest w tym przypadku zalewany w procesie produkcji do korpusu. W korpusie silnika wprowadzono m.in. lżejszą powłokę termoizolacyjną komory, wycofano powłoki ochronne ładunku paliwa oraz dodano lżejszy korpus komory spalania. Modernizacji poddano pokładową aparaturę układu kierowania oraz pokładowe systemy energetyczne. Zmodyfikowany system kierowania pocisku oznaczono 9B84-1 a w jego skład wszedł żyroskopowy przyrząd komendowy 9B64-1, analogowo-cyfrowa maszyna licząca 9B638, napęd hydrauliczny 9B640, silnik hydrauliczny 6B639, blok automatyki pokładowej 9B66-1, maszynki sterowe 9B89, blok zasilania turbogeneratora 9B186, blok sterowania turbogeneratorem 9B150-1, blok oporu hydraulicznego 9B189, blok gazoturbin 9B187, blok regulatorów ciśnienia 9B242-1, miernik prędkości i przyśpieszeń kątowych DUSU-1-30W oraz okablowanie.

Zmodyfikowana wyrzutnia 9P129-1/1M różni się od poprzedniczki jedynie nowym zestawem aparatury kontrolno-startowej, aparatury wycelowania (m.in. zastosowanie komputera pokładowego Argon A15-12-12) oraz elementami układu nawigacyjnego 1T214. Modernizacji poddano też zastosowane środki łączności – radiostacja R-173M oraz urządzenie filtrowentylacyjne czy elementy wyposażenia przedziału ładunkowego. Wyrzutnia 9P129-1M może transportować i odpalać zmodernizowane pociski rakietowe 9M79-1, jak i starsze zestawy Toczka i Toczka-R.

Z pozostałych elementów wchodzących w skład zestawu największym zmianom w trakcie modernizacji poddano zestaw aparatury kontrolno-pomiarowej 9W819-1M oraz zestaw obsług technicznych i prac okresowych 9W844M, a także w wyposażenie służące do szkolenia – trenażery typu 9F625-1. Pojazd transportowo-załadowczy Toczki-U otrzymał teraz oznaczenie 9R218-1/1M, a pojazd transportowy 9T-238-1/1M.

Z nowym zestawem Toczki-U współpracował radiolokacyjny zestaw rozpoznania meteorologicznego RPMK-1 Ułybka (1B44), który może określić prędkość wiatru, temperaturę i wilgotność atmosfery na wysokości do 30-40 km i na odległość do 200 km.

Kolejno w latach 1991-1992 opracowano zestawy automatycznych środków dowodzenia – 9S729 Sliepok, a następnie jego modyfikację 9S729M Sliepok-M. W jego skład wchodzą zunifikowane pojazdy dowódczo-sztabowe MP-32 dla poszczególnych szczebli dowodzenia a zastosowane w nich wyposażenie umożliwia odbiór informacji rozpoznawczych (w tym ze środków lotniczych oraz kosmicznych), analizę tych danych oraz zautomatyzowane wypracowanie i przekazywanie rozkazów bojowych do podległych dywizjonów i baterii.

Według niepotwierdzonych danych SZ Ukrainy posiadają Toczki-U z głowicami odłamkowo-burzącymi i kasetowymi. Ta pierwsza (9N123F) zawiera do 162.5 kg materiału wybuchowego i 14 500 gotowych fragmentów. Podczas eksplozji na wysokości 20 metrów odłamki uderzają w obiekty pokrywając powierzchnię do 3000 metrów kwadratowych. Zdalna detonacja takiej głowicy odbywa się w celu osiągnięcia maksymalnego pokrycia obszaru przeprowadzanego ataku.

Z kolei głowica kasetowa (9N123K) zawiera 50 podpocisków po 1.5 kg materiału wybuchowego oraz 316 odłamków. Na wysokości 2250 metrów nad ziemią następuje automatyczne otwarcie kasety, po czym pociski spadają swobodnie i ulegają detonacji w kontakcie z ziemią (celami) pokrywając obszar do 7000 metrów kwadratowych. Ta głowica jest przeznaczona do niszczenia siły żywej oraz nieopancerzonych lub lekko opancerzonych pojazdów/wozów bojowych znajdujących się na otwartych przestrzeniach.

Wykorzystywane w ZSRR były też głowice jądrowe 9N123B o mocy 10kT lub 9N123B1 o mocy 100kT.

Zestaw rakietowy Toczka-U, oprócz Armii Radzieckiej, był w eksploatacji w wybranych krajach Układu Warszawskiego (w tym jeden, 7. dywizjon od 1987 roku w LWP - cztery wyrzutnie i niezbędne pojazdy dla dywizjonu oraz pewien zapas pocisków) oraz innych państwach. Po rozpadzie ZSRR około 250-300 wyrzutni wraz z pociskami zostało podzielone pomiędzy byłe republiki, a znaczna ich część trafiła na Ukrainę.

W związku z aneksją Krymu i wojną w Donbasie za prace związane z wydłużeniem eksploatacji pocisków przestali odpowiadać Rosjanie a zajęła się tym krajowa spółka Piwdienne. Efektem prowadzonych prac był m.in. test naziemny silników pocisku Toczka-U w 2019 roku oraz strzelanie poligonowe w 2021 roku, w którym wykorzystano dwa zmodyfikowane pociski. Ich następcą miały zostać pociski Wilcha-M zdolne do precyzyjniejszego strzelania na dystansie nawet 200 km.

Moskwa oskarża m.in. Polskę o dostarczanie rakiet i podzespołów do tych zestawów a za ich transport odpowiadać mieliby Amerykanie. Jednakże w 2005 roku sprzęt ten został wycofany ze służby w SZ RP z powodu braku części zamiennych i wyczerpania resursu rakiet.