Turcja: uniknięcie poboru trudniejsze i… droższe [ANALIZA]

W przeszłości wielokrotnie wprowadzano już możliwość odpłatnego zwolnienia ze służby, ale dopiero na mocy nowej ustawy, która weszła w życie 26 czerwca 2019 r., prawo do „wykupu z wojska” zostało przyznane szerszej grupie obywateli. Pomimo wprowadzonych zmian uniknięcie wielomiesięcznego poboru do wojska z roku na rok staje się coraz trudniejsze.

Co do zasady prawo do odpłatnego skrócenia służby działa na zasadzie niedyskryminacji. Jedynym warunkiem jest dokonanie odpowiedniej opłaty, która zgodnie z art. 9 ustawy o służbie wojskowej jest uiszczana z góry. Płatności w ratach nie jest akceptowana, co powodowało, że preferencja ta często okazywała się nieosiągalna dla biedniejszej warstwy społecznej. Jednak Trybunał Konstytucyjny uznał, że praktyka ta nie narusza zasady równości. Wysokość wykupu ustalana jest z dużym wyprzedzeniem. Warto jednak zaznaczyć, że nie jest ona stała i może się zwiększać z każdym kolejnym rokiem kalendarzowym. Nowa opłata, wynosząca 217 871,40 lir (ok. 6600 dolarów), obowiązuje od 8 lipca br. Płaca minimalna obowiązująca od 1 stycznia 2024 r. wynosi 20 002,50 lir brutto i 17 002,12 lir netto. Ustalono, że liczba wniosków o odbycie płatnej służby wojskowej w dniach 24-28 czerwca 2024 r., a więc w okresie poprzedzającym wprowadzenie nowych podwyżek, wynosiła już 46 tys. 972 osoby.

Procedura poboru do wojska

Liczbę żołnierzy poborowych ustala corocznie Ministerstwo Obrony Narodowej na podstawie statystyk z roku poprzedniego. Biuro Naczelnego Szefa Sztabu określa z kolei liczbę wymaganą przez Tureckie Siły Zbrojne (tur. Türk Silahlı Kuvvetleri) i informuje odpowiednie ministerstwo.

Roszczenia z tytułu odpłatnego skrócenia służby rozpoczynają się od drugiego tygodnia stycznia, tj. kiedy ogłaszane są nowe dane dotyczące inflacji, i trwają do zakończenia godzin pracy ostatniego dnia roboczego w danym roku. Miejsca i terminy służby wojskowej poszczególnych kandydatów ogłaszane są w drugim tygodniu stycznia następującego po roku, w którym złożyli wniosek. Należy przez to rozumieć, że miejsce i termin służby wojskowej kandydatów, którzy złożyli wniosek o skróconą służbę, np. od stycznia do grudnia 2024 r., zostaną ogłoszone dopiero w styczniu 2025 r.

Odejście od rygorystycznych zasad poboru wiązało się z dążeniami tureckich władz do nadania armii bardziej profesjonalnego i prestiżowego charakteru. Wcześniej wojsko opierało się głównie na poborowych, którzy obecnie mają możliwość przedłużenia szkolenia o kolejne sześć miesięcy (za co otrzymują wynagrodzenie nie niższe niż minimalna krajowa), po czym mogą rozpocząć zawodową karierę wojskową. Osoby z wykształceniem wyższym (czteroletnim i dwuletnim) aplikują do jednostek wojskowych na stanowiska oficerów rezerwy i podoficerów rezerwy. W zależności od bieżących potrzeb Tureckich Sił Zbrojnych taka osoba odbywa służbę wojskową trwającą 12 miesięcy w charakterze oficera rezerwy długoterminowej lub podoficera rezerwy albo 6 miesięcy w charakterze szeregowca krótkoterminowego. Osoby decydujące się na odbycie skróconej (a tym samym odpłatnej) służby wojskowej zobowiązane są do odbycia 1-miesięcznego podstawowego przeszkolenia wojskowego w charakterze rekruta. Warto podkreślić, że w czasie mobilizacji oraz wojny nie stosuje się przepisów dotyczących zwolnienia ze służby wojskowej lub możliwości odpracowania jej poprzez pracę w innej instytucji tudzież organizacji publicznej.

Mahir Ünal, były wiceprzewodniczący grupy AK w parlamencie, powiedział, że możliwość odpłatnego poboru do wojska jest częścią szerszego pakietu ustaw regulujących potrzeby Ministerstwa Obrony Narodowej, które nadzoruje armię. Podstawą tej praktyki są natomiast potrzeby finansowe armii i państwa oraz ochrona jednostki przed utratą pracy.

Kto może aplikować o „wykup z wojska”?

Obywatele Turcji, którzy posiadają zezwolenie na pobyt lub pracę w państwie trzecim i przepracowali za granicą nieprzerwanie co najmniej 3 lata (1095 dni), zarówno jako pracodawca, jak i pracownik, mogą ubiegać się o całkowite zwolnienie ze służby wojskowej w Turcji bez obowiązku skoszarowania. Ta tzw. „służba wojskowa w walucie obcej” (tr. Dövizle Askerlik) przyznawana jest w zamian za uiszczenie takiego samej opłaty jak w przypadku skróconej służby wojskowej.

Druga forma zwolnienia dotyczy tureckich obywateli przebywających na terenie Turcji. Po uiszczeniu wymaganej kwoty okres służby wojskowej (skoszarowania) ustala się na 30 dni. Choć na mocy ustawy z 2019 r. prawo to nabrało stałego charakteru, to w historii Republiki Turcji program ten był czasowo realizowany już 10 razy. Jednym z takich odstępstw było przyznanie w 1999 r. prawa do całkowitego wykupu wojska. Wiązało się to z koniecznością wniesienia wkładu, zarówno finansowego, jak i kadrowego, do gospodarki kraju po trzęsieniu ziemi w Gölcük z 17 sierpnia 1999 r.

W 2011 r. za całkowite zwolnienie z służby wojskowej trzeba było zapłacić najwyższą jak dotąd kwotę 30 000 lir. 2 grudnia 2014 r. ówczesny premier Turcji Ahmet Davutoğlu oświadczył, że osoby urodzone 31 grudnia 1987 r. i wcześniej mogą korzystać z płatnej służby wojskowej za znacznie niższą kwotę równą 18 000 lir. Stosowna komisja, która zebrała się wkrótce po tym ogłoszeniu, na nowo ustaliła minimalny wiek, tak aby przepis dotyczył osób urodzonych 1 stycznia 1988 r. i wcześniej, co wzbudziło złość wśród osób urodzonych w tym samym roku, ale w innym dniu.

Skrócenie służby przez losowanie lub klasyfikację

Pomimo stałego charakteru prawa dotyczącego odpłatnej służby wojskowej istnieją pewne ograniczenia liczbowe, dzięki którym ministerstwo kontroluje stan personelu wojskowego. Tym samym liczbę osób korzystających ze skróconej służby wojskowej ustala rokrocznie odpowiednie ministerstwo w porozumieniu z innymi organami. Jednostki, w których będą pełnić obowiązkową służbę wojskową oraz ich liczba zgłaszane są Ministrowi Obrony Narodowej przez Sztab Generalny w terminie do 31 grudnia.

W przypadku, gdy liczba zainteresowanych jest większa niż liczba osób zobowiązanych do odbycia skróconej służby wojskowej, przydział następuje w drodze losowania, którego tryb ustala komisja klasyfikacyjna w terminach określonych przez Ministra Obrony Narodowej w styczniu następnego roku. Jeżeli jednak liczba oferentów będzie mniejsza niż liczba osób zobowiązanych do odbycia płatnej służby wojskowej, wszyscy zarejestrowani będą mogli skorzystać z tego prawa bez konieczności przeprowadzania losowania.

Całkowite zwolnienie ze służby

• Zgodnie z rozporządzeniem o tureckich siłach zbrojnych osoby, których poziom sprawności fizycznej nie jest odpowiedni do pełnienia służby wojskowej, są z niej całkowicie zwolnione. Badania stwierdzające, że dana osoba jest niezdolna do pełnienia obowiązków ze względów zdrowotnych, są rygorystyczne. Jeżeli u danej osoby zostanie stwierdzona niepełnosprawność ruchowa, co dwa lata w okresie kwalifikowalności może ona zostać skierowana na kontrolę w celu potwierdzenia, że przeciwskazania nadal istnieją.
• Obywatele tureccy, którzy nabyli obywatelstwo w drodze migracji i którzy zaciągnęli się lub odbyli służbę wojskową w państwie, z którego wyemigrowali, są zwolnieni ze służby wojskowej.
• Uchodźcy i osoby niebędące obywatelami Republiki Tureckiej nie są objęte poborem.
• Potencjalny poborowy może również zostać zwolniony, jeśli jego brat lub ojciec zmarł w trakcie odbywania służby wojskowej (chyba, że wyrazi inną wolę).
• Mężczyzna, który osiągnął wiek poborowy, ale ma brata już służącego w wojsku, nie może zostać powołany do wojska, dopóki brat ten nie odbędzie czynnej służby wojskowej (chyba, że wyrazi inną wolę).
• Służba wojskowa może zostać odroczona w przypadku studentów lub pracowników w określonych zawodach (naukowcy, specjaliści, sportowcy lub osoby posiadające talenty artystyczne).

Władze wojskowe wystawiają dokumenty zwalniające, które potwierdzają, że dana osoba nie ma zaległych obowiązków związanych ze służbą wojskową. Dokumenty takie nie zawierają informacji o przyczynach niezdolności do służby, dlatego osoby te nie powinny mieć trudności ze znalezieniem zatrudnienia w sektorze publicznym lub prywatnym.

Konsekwencje związane z uchylaniem się od poboru

W stosunku do innych osób zdolnych do odbywania służby rząd nie uznaje prawa do odmowy, także ze względu na poglądy lub sumienie. Ustawodawstwo tureckie nie przewiduje również alternatywnej służby cywilnej, a niewypełnienie obowiązku obywatelskiego grozi odpowiedzialnością prawną. Władze tureckie na podstawie art. 26 ust. 1 ustawy o poborze do wojska aktywnie ścigają dezerterów oraz tych, którzy w jakikolwiek nielegalny sposób uchylają się od poboru. Ministerstwo Obrony przekazuje dane takich osób Ministerstwu Spraw Wewnętrznych celem ich zarejestrowania w Genel Bilgi Toplama Sistemi (system gromadzenia informacji ogólnych; GBT), a następnie aresztowania. GBT to baza danych, do której mają dostęp organy prawne i aparat bezpieczeństwa, w tym policja i żandarmeria. Dzięki temu systemowi poszukiwane osoby mogą zostać zatrzymane podczas kontroli paszportowej lub rutynowej kontroli tożsamości na ulicy czy też w transporcie publicznym. Dodatkowym ryzykiem jest dla nich również zameldowanie się w hotelu, ponieważ te są prawnie zobowiązane do przekazywania danych osobowych swoich gości lokalnej policji.

Obowiązkowa służba wojskowa w debacie publicznej

Kwestia przymusowego poboru do wojska była wielokrotnie omawiana, zarówno wśród polityków różnych frakcji, jak i innych obywateli. Głównym argumentem za zniesieniem obowiązku skoszarowania jest znaczne obciążenie gospodarki państwa. Rekrutowane osoby nie tylko musiały być wyposażone w odpowiedni sprzęt wojskowy, ale także były zmuszone do zawieszenia pracy zawodowej, co skutkowało czasowym odpływem osób aktywnych zawodowo z rynku pracy.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że Turcja położona jest w jednym z najbardziej niestabilnych regionów świata, co utwierdza tureckich decydentów w przekonaniu, że posiadanie dużej armii jest warunkiem koniecznym. Jednak warto zauważyć, że Turcja zrezygnowała już z rozmieszczania poborowych w strefach, w których występuje ryzyko wystąpienia konfliktu, na rzecz przekazania kompetencji odpowiednio przeszkolonym służbom. Nie ulega wątpliwości, że element liczebności armii jest w dalszym ciągu skutecznym elementem odstraszania potencjalnego zagrożenia, co jest widoczne w strategii bezpieczeństwa zarówno Turcji, jak i innych państw.

Pomimo rosnących kosztów związanych z odpłatnym skróceniem służby z roku na rok odsetek zainteresowanych osób wzrasta. Świadczy to o rosnącej niechęci Turków, zwłaszcza tych zamożniejszych, do porzucenia swojego dotychczasowego życia na rzecz wojska. Jest to szczególnie istotne w przypadku osób, których miesięczne zarobki są na tyle wysokie, że wniesienie jednorazowej opłaty na rzecz skrócenia służby będzie korzystniejsze niż utrata półrocznych dochodów z dotychczasowej pracy.