„Mała wojna” w Powstaniu Listopadowym, wnioski na dziś [ANALIZA]

„Mała wojna" gen. Prądzyńskiego

Koncepcja wsparcia działań jednostek regularnych przez pododdziały partyzanckie wiąże się z działaniami dwóch wybitnych oficerów sztabowych, generałów Ignacego Prądzyńskiego i Wojciecha Chrzanowskiego, którzy pierwsze propozycje prowadzenia tzw. małej wojny, przedstawili pod koniec 1830 r. Pomysł prowadzenia działań nieregularnych na zapleczu przeciwnika nie był nowym w polskiej myśli wojskowej XIX w. W tym miejscu warto wspomnieć koncepcję gen. Tadeusza Kościuszki i Józefa Pawlikowskiego, którzy przyszłą walkę o niepodległość widzieli w prowadzeniu masowych działań oddziałów nieregularnych (milicyjnych) z armią regularną. Miały na to wpływ nie tylko bezpośrednie doświadczenia Kościuszki z udziału w amerykańskiej wojnie o niepodległość, ale także analiza polskich doświadczeń z Konfederacji Barskiej 1768–1772 oraz Insurekcji Kościuszkowskiej 1794 r.

Prądzyński podjęcie działań nieregularnych na zapleczu przeciwnika postrzegał w ścisłym powiązaniu z działaniami regularnymi, które miały ponosić główny ciężar operacji, wiążąc w obronie większość sił rosyjskich na przedpolach Warszawy i Modlina, a także podejmując działania zaczepne w korzystnej sytuacji. W efekcie podjęcia działań nieregularnych w tylnej strefie ugrupowania przeciwnika, a także działań głębokich na wschód od rzek Niemen i Bug, strona polska uzyskać miała szereg korzyści w skali operacyjnej poprzez znaczące osłabienie zdolności bojowej i rozproszenie potencjału determinowanych przez zakłócenie procesu zaopatrywania wojsk i konieczność wydzielenia przez Rosjan dodatkowych pododdziałów w celu ochrony linii komunikacyjnych i składów.

W celu koordynacji działań Prądzyński zaproponował podział obszaru działań na siedem stref operacyjnych, których granice oparto o rzeki, stanowiące naturalne linie potencjalnego oporu. Do każdej ze stref przydzielono szereg pododdziałów regularnych, łącznie z artylerią. Wynikało z wyraźnego rozdzielenia przez autora koncepcji dwóch odrębnych składowych efektywnych działań nieregularnych: działań pododdziałów milicyjnych (w dzisiejszym ujęciu działań ruchu oporu) i działań partyzanckich pododdziałów regularnych. Prądzyński możliwości powstania masowego ruchu oporu oceniał jednoznacznie negatywnie („ [...] do pierwszego rodzaju małej wojny nie było ani usposobienia, ani powołania"), jednak przy sprzyjającej postawie ludności istniała możliwość rozwinięcia partyzantki.

Działania nieregularne w powstaniu

Mimo przemyślanej koncepcji działań nieregularnych „mała wojna", początkowo nie była efektywnym wsparciem wojsk regularnych. Prawdopodobnie wynikało z szeregu przyczyn, np. z braku realnych możliwości przydzielenia wystarczających sił do prowadzenia operacji (ilustracją jest przydzielenie pododdziałów jedynie gen. Józefowi Dwernickiemu przeznaczonych do działań na wschód od linii Bugu), czy też problemów z wykorzystaniem potencjału osobowego straży i gwardii. Wskazać należy również fakt braku zrozumienia wśród zawodowych oficerów celów, charakteru i możliwości, które tworzyło prowadzenie „małej wojny". W grę mogło również wchodzić zbyt duże przywiązanie do klasycznych form i metod prowadzenia walki, o czym może świadczyć np. działanie ppłk. Antoniego Reszki w woj. lubelskim, który zamiast przepuścić bez oporu pododdziały rosyjskie i następnie przejść do uderzeń na ich linie komunikacyjne, wycofał się wobec podejścia Rosjan do woj. sandomierskiego.

Ostatecznie sprawdziło się rozwiązanie pośrednie, którego Prądzyński w swojej koncepcji nie przewidywał, a które polegało na tworzeniu regularnych oddziałów partyzanckich tworzonych na drodze zaciągu ochotniczego realizowanego przez przydzielonych przez Naczelnego Wodza na dany obszar oficerów. Do najbardziej spektakularnych przykładów należy oczywiście oddział partyzancki kpt. Józefa Zaliwskiego działający początkowo w woj. augustowskim, a następnie w woj. płockim, gdzie po wzmocnieniu efektywnie zakłócał komunikację pomiędzy elementami korpusu Dybicza w rejonie Puszczy Zielonej.

W cieniu Zaliwskiego uważanego za najskuteczniejszego partyzanta powstania pozostaje szereg innych oddziałów, wśród których wyróżnia się Batalion Sandomierskich Strzelców Celnych mjr. Eustachego Grothusa. Dobrze uzbrojony, wyszkolony i dowodzony, działając w korpusie gen. Chrzanowskiego, był jednym z niewielu efektywnie potwierdzających prawidłowość założeń koncepcji działań nieregularnych Prądzyńskiego w tylnej strefie przeciwnika. Z kolei Batalion Strzelców Celnych Podlaskich ppłk. Michała Kuszella, przyłączony do dywizji gen. Franciszka Żymirskiego, traktowany był jak jedna z wielu jednostek regularnych i prowadził działania niezgodne z pierwotnym przeznaczeniem (wziął udział w bitwie pod Grochowem). Apogeum działań stanowiły wiosna i początek lata 1831 r., jednak po klęsce pod Ostrołęką i upadku Warszawy oddziały „małej wojny" podzieliły los armii powstańczej.

Wnioski

Działania nieregularne w powstaniu prowadziło ponad łącznie 7500 żołnierzy, co stanowiło znaczący potencjał bojowy. Odpowiednio zastosowany mógł stanowić duże zagrożenie dla rosyjskiego zaplecza, jednak z różnych przyczyn nie został częściowo efektywnie wykorzystany. Uzyskane doświadczenia stanowiły jednak podstawę do dalszego kształtowania polskiej koncepcji wojny nieregularnej, rozwijanej aż do swojego apogeum w czasie Powstania Styczniowego 1863-65.

Doświadczenia „małej wojny" z Powstania Listopadowego pozostają aktualne współcześnie, co potwierdziły również bieżące obserwacje konfliktu na Ukrainie. W subiektywnej ocenie autora za wniosek podstawowy z działań w 1831 r. należy uznać słowa gen. Wojciecha Chrzanowskiego sformułowane w 1835 r., które warto zacytować: „Samą wojną partyzancką może być nieprzyjaciel zniszczony i do opuszczenia kraju przymuszony wtedy tylko, gdy jego armia nie jest odpowiednia wielkości kraju, który zajmuje. Lecz taki przypadek jest rzadki, tylko w połączeniu z wojną przez regularne wojsko robioną, można z niej obiecywać sobie korzyści."

Uwspółcześniając ideę Chrzanowskiego, działania nieregularne muszą stanowić w operacji obronnej element komplementarny (uzupełniający) i suplementarny (wspierający) względem działań pododdziałów prowadzących działania regularne (wojsk operacyjnych). Analiza działań powstańczych w zakresie prowadzenia „małej wojny" przynosi również szereg innych wniosków:

• w prowadzeniu działań nieregularnych teren nie posiada wartości taktycznej dla poddziałów i jego utrzymanie nie jest celem działania, priorytetem jest zakłócanie zaopatrzenia i dezorganizacja działania i komunikacji przeciwnika;
• należy dążyć do nasycenia obszaru operacji dużą ilością pododdziałów piechoty rekrutowanych na miejscu, odpowiednio wyszkolonych i uzbrojonych do działań nieregularnych;
• pododdziały przeznaczone do działań nieregularnych w obszarze tyłowym przeciwnika muszą posiadać środki transportu zapewniające mobilność na pożądanym poziomie w istniejących warunkach terenowych oraz dużą siłę ognia;
• pododdziały piechoty lekkiej prowadzące działania nieregularne muszą posiadać dużą swobodę realizowanych działań (zasada komplementarności i suplementarności);
• w Wojskach Operacyjnych należy dążyć do budowania świadomości i zrozumienia znaczenia działań nieregularnych w operacji obronnej;
• w operacji obronnej należy unikać podporządkowania w skali taktycznej pododdziałów lekkich przeznaczonych do działań nieregularnych pododdziałom Wojsk Operacyjnych i wykorzystania ich niezgodnie z przeznaczeniem (współdziałanie na poziomie operacyjnym zgodnie z zasadą komplementarności i suplementarności).

Dr Paweł Makowiec, Zakład Obrony Terytorialnej Akademii Wojsk Lądowych im. Generała Tadeusza Kościuszki, Wrocław. Przedstawione w tekście opinie nie stanowią oficjalnego stanowiska AWL i są prywatnymi poglądami autora.