Państwo Związkowe - Rosja i Białoruś coraz bliżej

„Umowa o Państwie Związkowym, która została zawarta już w 1999 r. przewiduje nie tylko wspólną przestrzeń gospodarczą, politykę podatkową czy celną, ale również wspólną obronność, uzgadnianą wspólnie politykę zagraniczną, jedną walutę, emitowaną przez jeden centralny ośrodek” – mówi PAP Anna Maria Dyner, ekspertka PISM.

Umowa o Państwie Związkowym zakładała powstanie konfederacji przy zachowaniu „nienaruszalności suwerenności i integralności terytorialnej oraz ustroju państwowego”. Jej najwyższym organem jest Rada Najwyższa Państwa Związkowego z udziałem dwóch prezydentów, którzy rotacyjnie sprawują w nim kierownictwo. Porozumienie nie przewiduje funkcji „prezydenta Państwa Związkowego”, co podkreślają eksperci. Co oznacza zapowiadana obecnie "pogłębiona integracja" obu państw?

Polityka wewnętrzna i zagraniczna

W polityce wewnętrznej i zagranicznej oba kraje zachowują odrębność, chociaż blisko współpracują, a Rosja, jak podkreślają eksperci, wykorzystywała dotąd szereg narzędzi w postaci „wojen gazowych, mlecznych czy mięsnych”, by nakłonić Mińsk do takich czy innych ustępstw. Białoruska polityka rządzi się jednak swoimi prawami, a rosyjska - swoimi. Również w polityce zagranicznej Mińsk tylko w ograniczonym stopniu „synchronizuje” się z Moskwą, czego przykładem jest np. odmowa uznania aneksji Krymu przez ten kraj. W dyskutowanych obecnie planach integracyjnych nie ma mowy o polityce wewnętrznej i zagranicznej.

Gospodarka

Białoruska gospodarka jest w dużym stopniu zależna od rosyjskiej, przede wszystkim dzięki „ukrytym dotacjom” - obowiązującym dotąd ulgowym cenom na surowce (dzięki którym Mińsk zarabia, m.in. sprzedając potem paliwa), a także przez zorientowanie całych gałęzi eksportu na rosyjski rynek.

Nie doszło jednak dotąd do utworzenia wspólnych rynków surowców i energii, na czym zależy Białorusi, by móc korzystać z tanich surowców (ceny dla Białorusi są wyższe niż ceny dla rosyjskich odbiorców) i energii elektrycznej. Białoruskie podmioty gospodarcze nie mają, jak mówi Mińsk, równych warunków funkcjonowania na rynku rosyjskim, co zmniejsza ich konkurencyjność. Pomimo istnienia od 1995 r. jednego obszaru celnego w Rosji istnieje wiele ograniczeń dla białoruskiego biznesu. Państwowe subsydia czy przetargi są zarezerwowane dla rodzimych wytwórców, mnóstwo producentów białoruskich ma problem z dostępem na rynek rosyjski.

„Rosja subsydiuje swoich producentów, a białoruskich nie dopuszcza tam, gdzie ich towary mogłyby być konkurencyjne. Czasem jednak białoruska produkcja jest dla Rosji kluczowa” – mówi Dyner, jako przykład podając np. białoruskie zakłady MZKT, które produkują platformy dla systemów rakietowych. „W niektórych dziedzinach dostęp na rynek może być blokowany przez normy techniczne, sanitarne czy weterynaryjne” – dodaje. Programy integracyjne, które obecnie negocjują oba kraje mają, według zapowiedzi, dotyczyć właśnie gospodarki, wyrównywania praw dostępu do rynków, warunków konkurencji, itd.

Podatki

Białoruś ma też odrębny system podatkowy i to w tej dziedzinie ewentualne zmiany byłyby bardzo trudne. „Gdyby rzeczywiście miało dojść do ujednolicenia, to de facto oznaczałoby to przyjęcie rozwiązań rosyjskich” – ocenia ekspertka PISM. „To się na pewno szybko nie wydarzy. Nie ma też obecnie mowy o utworzeniu wspólnych organów jak np. odpowiednik polskiej NIK” – mówi analityk OSW.

Waluta

Każde z państw ma własną walutę. Na Białorusi jest to rubel białoruski, w Rosji – rosyjski (obecnie 1 rubel białoruski jest wart ok. 29 rosyjskich). „Wspólna waluta i jedno centrum emisyjne nie powstały, choć mówi o nim umowa związkowa. Zarówno Kreml, jak i Alaksandr Łukaszenka podkreślają, że obecnie nie ma planów wprowadzenia wspólnej waluty i centrum emisji czy państwowych organów ponadnarodowych” – zaznacza Kłysiński.

Współpraca militarna

Dziedziną, w której państwa współpracują najbliżej jest wojskowość i integracja systemów obronnych. W umowie związkowej znajdują się zapisy na ten temat i stała się ona podstawą np. do powstania Regionalnego Zgrupowania Wojsk, jednak współpraca wojskowa jest regulowana przez szereg odrębnych umów i odbywa się „równolegle” do toczących się obecnie rozmów o dalszej integracji gospodarczej.

„Dla Rosji jest to sprawa kluczowa w sensie strategicznym” – mówi Dyner. „To w tej dziedzinie Alaksandr Łukaszenka poczynił najwięcej ustępstw” – dodaje Kłysiński, przypominając, że od lata 2020 r. Rosja na tle białoruskich protestów przeciwko Łukaszence stała się gwarantem jego władzy.

Na Białorusi od lat istnieją dwa rosyjskie obiekty wojskowe, a Mińsk nie zgadzał się dotąd na utworzenie na terenie swojego kraju nowej bazy lotnictwa wojskowego Rosji. W 2021 r. ogłoszono jednak, że w kraju powstanie centrum szkolenia wojskowego dla pilotów myśliwców i wojsk obrony przeciwlotniczej. W praktyce oznacza to obecność rosyjskich myśliwców SU-30SM i – według niepotwierdzonych oficjalnie informacji - systemów przeciwlotniczych i przeciwrakietowych S-400 z rosyjskimi wojskowymi. I chociaż formalnie ośrodek szkolenia bojowego nie jest „bazą”, to jego powstanie oznacza pojawienie się na terytorium Białorusi dodatkowych rosyjskich wojsk i sprzętu. „Można to określić jako pełzające zwiększanie rosyjskiej obecności wojskowej” – ocenia Kamil Kłysiński.

Granice, służba zdrowia, roaming

Istnienie „związku” mogą odczuć zwykli Białorusini i Rosjanie. Do czasów ograniczeń związanych z pandemią – ruch przez granice odbywał się w zasadzie bez ograniczeń. Rosjanie na Białorusi, a Białorusini w Rosji mogą korzystać z pomocy medycznej w ramach państwowego systemu ochrony zdrowia, chociaż istnieją w tej dziedzinie pewne ograniczenia. Bez dodatkowych formalności obywatele mogą przebywać w drugim z krajów bez meldunku do 90 dni. Na razie Rosja i Białoruś nie zniosły roamingu, chociaż zapowiadają, że stanie się to w najbliższych latach.

Perspektywy integracji

9 września liderzy Białorusi i Rosji obwieścili światu, że uzgodnili pakiet 28 programów (wcześniej nazywany mapami integracji), mówiący o pogłębieniu integracji, który był negocjowany od trzech lat z inicjatywy Moskwy, chcącej, by państwo związkowe stało się bardziej realnym projektem.

10 września zatwierdzili go premierzy obu krajów na posiedzeniu Związkowej Rady Ministrów. 4 listopada mają je podpisać prezydenci podczas posiedzenia Rady Najwyższej, co – w najlepszym wypadku, stanie się początkiem długiego procesu „harmonizowania” systemów dwóch państw.

Jak zapewniono, na obecnym etapie chodzi wyłącznie o integrację gospodarczą, a takie sprawy jak wspólne organy ponadpaństwowe, wspólny parlament czy jedna waluta „na razie” nie są brane pod uwagę.

„Te działania na rzecz przyspieszenia integracji mogą być pewnym krokiem naprzód, ale będzie to można ocenić, dopiero gdy – być może dowiemy się czegoś więcej o planach realizacji pakietu i terminach” – mówi Kłysiński. Na razie, jak ocenia, trwa etap „politycznych prezentów”.

„Ogłoszenie pakietów wpisało się w proces polityczny w Rosji. Władimir Putin może je przedstawić jako swój sukces przed wyborami parlamentarnymi 19 września” – oceniła Dyner. Z kolei Alaksandr Łukaszenka zapewnia swoich rodaków, że pogłębienie integracji przyniesie Białorusi szereg korzyści gospodarczych bez zagrożenia dla suwerenności kraju.

Białoruski premier zapowiadał, że „tylko bezpośredni efekt dla białoruskiego PKB może wynieść 1 mld dol.”

Z informacji rządów wynika, że programy związkowe koordynację polityki makroekonomicznej i finansowej, pieniężnej i kredytowej, tworzenie (nie wcześniej niż w 2023 r.) wspólnych rynków energetycznych i polityki przemysłowej, ujednolicone zasady konkurencji czy harmonizację spraw bankowych i operacji walutowych, integrację systemów płatniczych, wspólny rynek łączności, zniesienie roamingu, itd. „Harmonizowane” mają być regulacje podatkowe i celne, dziedziny transportu, etykietowania, kontroli sanitarnych i weterynaryjnych, ochrony praw konsumentów.