Jak Rosjanie dowodzą siłami zbrojnymi? [RAPORT]

Ocena systemu dowodzenia i kierowania Siłami Zbrojnymi Federacji Rosyjskiej na poziomie operacyjnym i strategicznym.

Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej (SZ FR) zaliczają się do ścisłej czołówki państw świata pod względem posiadanego potencjału militarnego. W ostatnich latach podlegają one ciągłym zmianom organizacyjnym oraz modernizacji mającym na celu sprostanie wyzwaniom i zagrożeniom ewoluującym we współczesnym świecie, w tym dotyczących szczególnie bezpieczeństwa państwa. Zmiany te przeprowadzane są także w odniesieniu do systemu dowodzenia i kierowania siłami zbrojnymi.

W niniejszym artykule zostanie on przedstawiony i przeanalizowany na poziomach strategicznym i operacyjnym. Należy przy tym zastrzec, że z racji wykorzystania otwartych źródeł informacji do opracowania materiału, przedstawiony opis i ocena mogą nieco odbiegać od rzeczywistości chronionej tajemnicą państwową przez Rosjan.

1. System dowodzenia i kierowania SZ FR na poziomie strategicznym
   i operacyjnym – stan na 2020r.

Na podstawie zapisów Konstytucji Federacji Rosyjskiej Prezydent sprawuje funkcję Najwyższego Głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi[1]. Powołuje i staje na czele Rady Bezpieczeństwa[2] pełniącej funkcję doradczą odpowiedzialną m.in. za opracowanie doktryny wojennej, która jest zatwierdzana przez niego. W bezpośrednim podporządkowaniu Prezydenta FR znajduje się Minister Obrony, stojący na czele Ministerstwa Obrony (MO), a także m.in. Gwardia Narodowa (tzw. Rosgwardia) nie wchodząca w skład SZ FR.

W składzie MO znajdują się organy dowodzenia poziomu strategicznego jakimi są: Sztab Generalny SZ FR, a także dowództwa Rodzajów Sił Zbrojnych (RSZ) - wojsk lądowych, wojsk powietrzno-kosmicznych (WKS[3]) oraz marynarki wojennej (WMF[4]) oraz samodzielnych rodzajów wojsk: Strategicznych Wojsk Rakietowych (RWSN[5]) oraz Wojsk Powietrznodesantowych (WDW[6]). Sztab Generalny SZ FR, na czele którego stoi Szef Sztabu Generalnego - Pierwszy Zastępca Ministra Obrony, jest centralnym organem dowodzenia przeznaczonym do kierowania działalnością bieżącą SZ FR, a także koordynacji ich działań z podmiotami zewnętrznymi takimi jak m.in. wymieniona wyżej Rosgwardia, Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB) czy Służba Wywiadu Zagranicznego (SWR). 

W bezpośrednim podporządkowaniu Szefa Sztabu Generalnego znajduje się organ dowodzenia poziomu operacyjnego jakim jest Dowództwo Sił Specjalnych Operacji (KSSO[7]). Z kolei wymienione dowództwa RSZ oraz samodzielnych rodzajów wojsk odpowiadają za działalność organizacyjno-kadrową, planowanie operacyjne czy rozwoju, opracowywanie standardów wspólnych dla danego RSZ czy wojsk, a także sprawują nadzór funkcjonalny nad działalnością dowództw poziomu strategicznego niższego szczebla lub operacyjnego. Są jednak od tego odstępstwa.

Dowództwo WKS posiada bowiem w swoim bezpośrednim podporządkowaniu dwa organy dowodzenia poziomu strategicznego jakimi są: dowództwo 1 Armii Obrony Powietrznej i Przeciwrakietowej (1 A PWO-PRO), [odpowiedzialnej za obronę rejonu Moskwy - red.], dowództwo 15 Armii Wojsk Powietrzno-Kosmicznych Odrębnego Przeznaczenia (15A WKS [ON]), tworzącej trzon wojsk kosmicznych oraz Dowództwo Lotnictwa Dalekiego Zasięgu stanowiącego część Strategicznych Sił Jądrowych. Ponadto w podporządkowaniu Dowództwa WKS znajduje się dowództwo poziomu operacyjnego - Dowództwo Lotnictwa Transportowego.

Podobna sytuacja dotyczy dowództw samodzielnych rodzajów wojsk. W bezpośrednim podporządkowaniu Dowództwa RWSN znajdują się trzy dowództwa poziomu operacyjnego: 27, 31 i 33 Armii RWSN. Z kolei w bezpośrednim podporządkowaniu Dowództwa WDW znajdują się dowództwa związków taktycznych i samodzielnych oddziałów WDW (dywizji i samodzielnych brygad, w sumie 10).

W bezpośrednim podporządkowaniu Ministra Obrony znajdują się utworzone w 2010r. cztery dowództwa umownego podpoziomu strategiczno-operacyjnego jakimi są: Zachodnie Dowództwo Operacyjno-Strategiczne (ZDOS), Południowe Dowództwa Operacyjno-Strategiczne (PDOS), Centralne Dowództwo Operacyjno-Strategiczne (CDOS) oraz Wschodnie Dowództwo Operacyjno-Strategiczne (WDOS). Dowództwa te, pełniące w czasie pokoju także rolę dowództw okręgów wojskowych (odpowiednio: Zachodniego, Południowego, Centralnego, Wschodniego), mają w podporządkowaniu  wszystkie siły rozmieszczone na ich obszarach odpowiedzialności (z pewnymi wyjątkami, o czym dalej). Z tego też powodu dowództwa te mają charakter dowództw połączonych (joint), zdolnych do jednoczesnego dowodzenia kilkoma komponentami RSZ oraz wojsk w operacji.

Dowódcy poszczególnych z wyżej wymienionych dowództw posiadają uprawnienia do dowodzenia operacyjnego nad dowódcami związków operacyjnych wojsk lądowych, wojsk powietrzno-kosmicznych oraz marynarki wojennej posiadających własne organy dowodzenia poziomu strategicznego[8] lub operacyjnego (szczegóły na rysunkach), a także związkami taktycznymi i samodzielnymi oddziałami specjalistycznych rodzajów wojsk m.in. rozpoznania, dowodzenia i łączności, walki radioelektronicznej czy wojsk specjalnych (Specnaz GRU). Wyjątkiem są dowództwa związków operacyjnych i taktycznych podległych bezpośrednio dowództwom WKS, RWSN, WDW, a także KSSO. W tych przypadkach podlegają one dowódcom operacyjno-strategicznym tylko w sprawach związanych z ich przebywaniem na danym obszarze.

W 2016 r. ze struktur ZDOS wydzielono dowództwo Floty Północnej, którego status podniesiono do poziomu strategicznego. W podporządkowaniu operacyjnym dowódcy Floty Północnej znalazł się związek operacyjny jakim jest 45 Armia Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej (45 A WWS i PWO[9]), a także związki taktyczne wojsk lądowych, marynarki wojennej oraz specjalistycznych rodzajów wojsk. Status dowództwa podpoziomu strategiczno-operacyjnego ma także Dowództwo Floty Oceanu Spokojnego posiadające w swoim składzie atomowe okręty podwodne będące nosicielami międzykontynentalnych rakiet balistycznych z głowicami nuklearnymi oraz pocisków manewrujących.

Dowództwa poziomu operacyjnego z kolei mają w swoim podporządkowaniu dowództwa związków taktycznych oraz samodzielnych oddziałów reprezentujących dany RSZ (a więc wojska lądowe, WKS, WMF), samodzielny rodzaj wojsk (RWSN, WDW), a także oddziałów specjalistycznych wojsk odpowiedzialnych za wsparcie lub zabezpieczenie działań bojowych. Pewnym wyjątkiem jest dowództwo Floty Bałtyckiej mające w podporządkowaniu dowództwa 11 Korpusu Armijnego oraz związków taktycznych i oddziałów WKS znajdujących się w Obwodzie Kaliningradzkim. Wynika to ze szczególnego położenia oraz znaczenia operacyjnego samego obwodu.

Struktura wewnętrzna powyższych organów dowodzenia przedstawia się następująco. Sztab Generalny SZ FR składa się z co najmniej dwóch zastępców Szefa Sztabu Generalnego, czterech generalnych zarządów, czterech zarządów, narodowego centrum zarządzania obroną państwa, archiwum oraz Komitetu Wojskowo-Naukowego SZ FR, w niektórych źródłach nazywany też Komitetem Badań Strategiczno-Wojskowych SZ FR (szczegóły na rysunku). Na czele poszczególnych komórek funkcjonalnych stoją naczelnicy (szefowie). Z kolei generalne zarządy składają się z zarządów, a te z oddziałów specjalizujących się w określonych dziedzinach. W niektórych dowództwach poziomu strategicznego zastępcy dowódcy pełnią jednocześnie dodatkowe funkcje.

Przykładowo jeden z Zastępców Szefa Sztabu Generalnego pełni funkcję przewodniczącego Komitetu Wojskowo-Naukowego SZ FR, a trzej zastępcy dowódcy WKS pełnią funkcje dowódców odpowiednio: sił powietrznych, obrony powietrznej i przeciwrakietowej oraz wojsk kosmicznych. Na poziomie operacyjnym organizacja dowództw wygląda analogiczne, przy czym występują tam komórki funkcjonalne w postaci zarządów, oddziałów i wydziałów odpowiedzialne za m.in. planowanie operacyjne, rozpoznanie, gotowość bojową, łączność itd. W przypadku DOS z racji ich cechy „połączoności” występują również zarządy odpowiedzialne np. za marynarkę wojenną (dotyczy to ZDOS, PDOS i WDOS)[10].

Planowanie i kierowanie działalnością bieżącą oraz operacyjną prowadzone jest według ujednoliconych procedur ujętych w dokumentach objętych klauzulą niejawności. Na podstawie prowadzonych ćwiczeń oraz działań bojowych SZ FR (np. przeciwko Gruzji w 2008r. czy na Wschodniej Ukrainie od 2014r.) można stwierdzić, że obejmują one nie tylko skoordynowane użycie poszczególnych RSZ czy wojsk, ale także oddziaływanie informacyjne oraz cybernetyczne na przeciwnika.

Dowodzenie i kierowanie wojsk odbywa się z wykorzystaniem stanowisk dowodzenia, na poziomie strategicznym zwanych centrami. Narodowe Centrum Kierowania Obroną (NCUOG) będące częścią Sztabu Generalnego SZ FR jest stanowiskiem dowodzenia najwyższego szczebla zapewniającego integrację informacji mających wpływ na FR pochodzących z różnych źródeł, a także umożliwiającym scentralizowane dowodzenie i kierowanie silami zbrojnymi państwa. Przekazywane są do niego informacje m.in. centrów kryzysowych ROSATOMU oraz Ministerstwa Spraw Nadzwyczajnych, a także śledzona sytuacja polityczna i gospodarcza na świecie mogąca mieć wpływ na bezpieczeństwo państwa. Uzupełnieniem NCUOG są powietrzne stanowiska dowodzenia dla najwyższych władz państwa wykorzystujące specjalne wersje samolotu Ił-96.

Na niższych szczeblach poziomu strategicznego oraz na poziomie operacyjnym dowodzenie odbywa się z wykorzystaniem bardziej wyspecjalizowanych stanowisk dowodzenia. W celu zapewnienia żywotności systemu dowodzenia rozwijane są także zapasowe stanowiska (centra) dowodzenia. Za zabezpieczenie ich bieżącego funkcjonowania odpowiadają samodzielne węzły/centra łączności, a także samodzielne oddziały dowodzenia i łączności (np. 38 Powietrznodesantowa Brygada Dowodzenia zapewniająca rozwinięcie i funkcjonowanie stanowisk dowodzenia na potrzeby Dowództwa WDW czy też 1 Brygada Dowodzenia wykonująca analogiczne zadania dla ZDOS). Wspomniane centra oraz oddziały wykorzystują jawne i niejawne środki łączności przewodowe i bezprzewodowe (radiowe, łączności satelitarnej etc.), a także systemy teleinformatyczne zapewniające wymianę informacji oraz ustalenie obrazu sytuacji strategicznej i operacyjnej wspólnego dla poszczególnych poziomów i szczebli dowodzenia. Do zabezpieczenia łączności wykorzystywana jest także poczta polowa.

2. Analiza systemu.

Analizując system dowodzenia i kierowania SZ FR na opisywanych poziomach można zauważyć szereg jego mocnych i słabych stron.

Do tych pierwszych należy na pewno zaliczyć logicznie jego dość logiczną strukturę. Organami dowodzenia poziomu strategicznego są te które odpowiadają za:

1. dowodzenie i kierowanie obronnością państwa (Sztab Generalny);
2. planowanie i kierowanie rozwojem RSZ oraz samodzielnych rodzajów wojsk (dowództwa: wojsk lądowych, WKS, WMF, RWSN, WDW);
3. dowodzenie siłami wchodzących w skład Strategicznych Sił Jądrowych (RWSN, Flota Północna, Flota Oceanu Spokojnego, Lotnictwo Dalekiego Zasięgu);
4. zdolność do odparcia uderzeń rakietowych (w tym z wykorzystaniem międzykontynentalnych pocisków rakietowych oraz pocisków manewrujących) decydujących o możliwości przetrwania państwa w przypadku użycia broni jądrowej przez przeciwnika;
5. odparcie potencjalnej agresji na poszczególnych kierunkach strategicznych, z których może nadejść zagrożenie (poszczególne DOS, Flota Północna).

Podział ważności dowództw poziomu strategicznego został dokonany za pomocą stworzenia podpoziomu operacyjno-strategicznego co wraz z przyporządkowaniem mu dowództw strategicznych, którym przyporządkowano funkcje wykonawcze, czyni całość bardziej zrozumiałym.

Natomiast dowództwami poziomu operacyjnego są te, które są podporządkowane dowództwom strategicznym (dowództwa armii ogólnowojskowych i pancernej, armii sił powietrznych i obrony powietrznej, armii RWSN oraz flot nie dysponujących nosicielami międzykontynentalnych pocisków balistycznych) lub wypełniających specjalistyczne zadania (KSSO, lotnictwo transportowe). Powyższy podział uwzględnienia potrzebę zachowania autonomii niezbędnej do rozwoju czy zapewnienia standaryzacji przyjętych rozwiązań np. w dziedzinie sprzętu wojskowego czy procedur. W sposób jasny i zrozumiały zostały także określone kompetencje poszczególnych dowództw co czyni zrozumiałymi relacje dowodzenia występujące między nimi. Utworzenie osobnych łańcuchów dowodzenia dla RWSN, lotnictwa dalekiego zasięgu oraz Floty Północnej daje możliwość elastycznego użycia Strategicznych Sił Jądrowych.

Wysoko także ocenić utworzenie dowództw operacyjno-strategicznych (DOS) mających charakter dowództw połączonych. Posiadanie takich organów umożliwia użycie w sposób zorganizowany użycie zgrupowań operacyjnych i taktycznych wojsk według zamysłu jednego dowódcy, co przekłada się na możliwość prowadzenia operacji połączonych. Powierzenie im uprawnień dowodzenia operacyjnego nad wymienionymi zgrupowaniami daje im znaczne szanse na wykonanie postawionych im zadań.

Z kolei pozostawienie w centralnym podporządkowaniu dowództwa WDW wraz z podległymi mu związkami taktycznymi umożliwia sprawne użycie wojsk powietrznodesantowych w charakterze zarówno sił szybkiego reagowania jak i odwodu o znaczeniu strategicznym. Co więcej, obowiązujący podział kompetencji pomiędzy dowództwa poziomu strategicznego wydaje się być optymalnym we wszystkich stanach funkcjonowania państwa. Oznacza to brak potrzeby znacznej reorganizacji systemu dowodzenia i kierowania na wypadek pojawienia się kryzysu czy wybuchu wojny, dzięki czemu możliwym jest uniknięcie czasowego spadku jego wydolności.

Posiadanie organu dowodzenia odpowiedzialnego za operacje specjalne (KSSO) ma także bardzo pozytywny aspekt w odniesieniu do wojsk specjalnych. Z jednej bowiem strony zapewnia planowanie ich rozwoju oraz opracowanie wspólnych standardów i rozwiązań. Z drugiej zaś umożliwia zaplanowanie i przeprowadzenie operacji specjalnej z wykorzystaniem nie tylko bezpośrednio podporządkowanych sił, ale i oddziałów Specnazu GRU czasowo wycofanych z podporządkowania DOS.

Utworzenie na poziomie operacyjnym dowództw integrujących w sobie zdolność do dowodzenia zarówno lotnictwem jak i obroną powietrzną, a także zarządzanie przestrzenią powietrzną oznacza kompleksowe podejście do prowadzenia operacji powietrznych. Ma to z pewnością bardzo pozytywny wpływ na efektywność wykorzystania sił i środków WKS na poziomie operacyjnym, co jest szczególnie istotne w obliczu potencjału jakim dysponują w tej dziedzinie siły powietrzne państw NATO (uznawanych przez Rosjan jako główne zagrożenie).

Przyjęte rozwiązania w zakresie dowodzenia i kierowania umożliwiają także integrowanie informacji z różnorodnych źródeł. Umożliwia to tworzenie wspólnego obrazu sytuacji strategicznej (lub operacyjnej) w poszczególnych centrach/stanowiskach  dowodzenia obu poziomów. Samo posiadanie funkcjonującego nieprzerwanie Narodowego Centrum Kierowania Obroną  (NCUOG) umożliwia stałe monitorowanie zmieniającej się sytuacji na świecie oraz na terytorium Federacji Rosyjskiej, bieżącą analizę zagrożeń oraz stwarza bardzo dogodne warunki najwyższym władzom państwowym do szybkiej oceny sytuacji strategicznej oraz podjęcia w pełni racjonalnych decyzji w krótkim czasie. Z kolei utrzymywanie w ciągłej sprawności głównych i zapasowych stanowisk dowodzenia ma pozytywny wpływ na żywotność systemu.

Przyjęte przez Rosjan rozwiązania nie są jednak idealne. Niedoskonałością omawianego rozwiązania jest posiadanie osobnych łańcuchów dowodzenia nad WDW i lotnictwem transportowym. O ile w czasie pokoju takie rozwiązanie jest w pełni akceptowalne, to w przypadku wystąpienia kryzysu lub wybuchu wojny powoduje to konieczność ograniczonej reorganizacji dowodzenia poprzez czasowe podporządkowanie dowództwa lotnictwa transportowego pod dowództwo WDW (przynajmniej na czas przerzutu poszczególnych związków taktycznych WDW). Organizacja dowodzenia uniwersalna dla wszystkich stanów bezpieczeństwa państwa czyni ją także dość czytelną dla potencjalnego przeciwnika, a tym samym identyfikację jej słabych punktów oraz opracowanie w czasie pokoju planu skutecznego porażenia elementów kluczowych dla funkcjonowania systemu dowodzenia i kierowania SZ FR.

Ułatwia to stacjonarny charakter stanowisk dowodzenia (a więc opartych o stałą infrastrukturę o znanej lokalizacji), co czyni je wrażliwymi na zniszczenie lub obezwładnienie. Pewnym remedium na ten problem jest posiadanie przez Rosjan ww. specjalnych wersji samolotów Ił-96 zdolnych do pełnienia funkcji powietrznych stanowisk dowodzenia dla najwyższych władz państwowych. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że możliwości powietrznych stanowisk dowodzenia są mniejsze niż ich lądowych odpowiedników (choćby ze względu na znacznie mniejszą powierzchnię użytkową). Wątpliwym jest także, aby podobne rozwiązania przewidziano dla innych niż NCUOG organów dowodzenia omawianych w niniejszym artykule. Innym rozwiązaniem omawianego problemu może być posiadanie większej ilości zapasowych stanowisk dowodzenia umieszczonych w zamaskowanych, niejawnych lokalizacjach, a także budowa obiektów je pozorujących w celu zmylenia przeciwnika.

3. Wnioski

Jak z powyższej analizy wynika rozwiązania przyjęte dla systemu kierowania i dowodzenia SZ FR obydwu poziomów mają zdecydowanie więcej zalet niż wad. Do dokonania ich pełnej i wiarygodnej oceny brakuje w zasadzie informacji na temat parametrów taktyczno-technicznych wykorzystywanych systemów łączności i przetwarzania informacji, które z oczywistych względów pozostają niejawne. Niemniej jednak pomimo braku rzetelnej wiedzy na ich temat przyjęte przez Rosjan rozwiązania należy ocenić jak najbardziej pozytywnie. Pozwalają bowiem w sposób efektywny zarówno kierować bieżącą działalnością sił zbrojnych, planować ich rozwój, a także szybko i skutecznie reagować na zmiany zachodzące na świecie mające wpływ na bezpieczeństwo państwa. Odzwierciedlają również aspiracje Federacji Rosyjskiej do odgrywania roli jednego z głównych graczy na arenie międzynarodowej, co jest coraz bardziej widoczne we współczesnych konfliktach zbrojnych (np. na Bliskim Wschodzie).

ppłk dypl. rez. Marek Gryga, ilustracje - jeśli nie zaznaczono inaczej - Autor

[1] Konstytucja Federacji Rosyjskiej z 12 grudnia 1993r. (z późniejszymi zmianami), rozdział I, część IV, paragraf 87, p. 1.

[2] Tamże, rozdział I, część IV, paragraf 83, p. ż. Jej szczegółowy zakres kompetencji jest ujęty w Federalnej Ustawie o Bezpieczeństwie z dnia 28 grudnia 2010r.

[3]po rosyjsku:  Воздушно-космические силы

[4] po rosyjsku: Военно-Морской Флот

[5] po rosyjsku: Ракетные войска стратегического назначения

[6] po rosyjsku: Воздушно-десантные войска

[7] po rosyjsku” Командование Сил Cпециальных Oпераций

[8] Dotyczy to Dowództwa Floty Oceanu Spokojnego podporządkowanemu operacyjnie Wschodniemu Dowództwu Operacyjno-Strategicznemu (WDOS) – przyp. autora.

[9] po rosyjsku: Военно-воздушные силы и противовоздушной обороны.

[10] Mickiewicz P.(red.), Rosyjska myśl strategiczna i potencjał militarny w XXI wieku, PWN, Warszawa 2018, s.193