Postanowienia traktatu lizbońskiego stanowią podstawę prawną europejskiej polityki kosmicznej. W art. 189 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nadano UE szerokie uprawnienia w zakresie kształtowania polityki kosmicznej. Na podstawie postanowień tego artykułu, oprócz wzmocnienia partnerstwa z państwami członkowskimi i koordynacji wysiłków niezbędnych do badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej "Unia ustanawia odpowiednie stosunki z Europejską Agencją Kosmiczną".
Europejska polityka kosmiczna realizowana jest właśnie przy ścisłej współpracy Komisji Europejskiej z Europejskiej Agencją Kosmiczną – ESA. Zadaniem ESA jest wykorzystanie umiejętności państw członkowskich poprzez ich zaangażowanie w rozwój technologii kosmicznych i wspieranie innowacyjności przemysłu. Działalność ESA została ograniczona do celów cywilnej współpracy z programami kosmicznymi. W rzeczywistości większość rozwiązań ma podwójne zastosowanie, a więc również na rzecz bezpieczeństwa. Aktualnie usługi, handel, bezpieczeństwo, obronność zależą właśnie od wykorzystania potencjału kosmicznego i są wzajemnie powiązane.
Współpraca w zakresie polityki kosmicznej w Europie realizowana jest już od lat 60-tych jednak dopiero w latach 80-tych sektor ten został dostrzeżony przez Wspólnotę Europejską. Od tego momentu instytucje europejskie permanentnie przyjmują ważne dokumenty, które wpływają na rozwój europejskiej polityki kosmicznej. Jednym z pierwszych był dokument Komisji Wspólnot Europejskich z 26 lipca 1988 r. dotyczący wspólnego podejścia w zakresie kosmosu. Od tego czasu co roku powstawał jeden lub kilka dokumentów, które świadczą o zaangażowaniu Europy w obszarze kosmosu. Między innymi w dniu 27 września 2000 r. Komisja Europejska wydała istotny Komunikat „Europe and Space: Turning to a new chapter", zapowiadający utworzenie europejskiej polityki kosmicznej. Następnie rezolucja Rady z 16 listopada 2000 r. dotycząca European Space Strategy. To na mocy tej rezolucji UE i ESA powołały 2 marca 2001 r. Wspólną Grupę Zadaniową tzw. Joint Task Force on European Strategy for Space (JTF), która realizuje wytyczne ustalone w ww. Strategii tj. zwiększenie możliwości Europy w przestrzeni kosmicznej, a w szczególności czerpania korzyści dla rynku i przemysłu poprzez wykorzystanie potencjału kosmicznego.
Przełomowy dokument powstał w roku 2003 kiedy Komisja Europejska we współpracy z ESA opublikowała Zieloną Księgę europejskiej polityki kosmicznej w celu przeprowadzenia konsultacji z państwami członkowskimi UE. Dokument ten zaprezentował wysiłki podejmowane w Europie w zakresie polityki kosmicznej w ciągu ostatnich kilku dekad, które były motywowane pragnieniem stworzenia autonomii w sprawach kosmicznych. W szczególności księga zawiera przegląd głównych zagadnień dotyczących polityki kosmicznej wypracowanych wspólnie przez Komisję i ESA w ramach JTF od roku 2001. Dokument wprowadza nowy etap zmian w europejskim sektorze kosmicznym w celu zwiększenia świadomości wśród władz, przedsiębiorstw i obywateli na strategiczne i polityczne znaczenie kosmosu dla UE.
Następnie pod koniec 2003 r. Komisja opublikowała swoją pierwszą Białą Księgę na temat polityki kosmicznej, Wspólny Sekretariat, który składa się z urzędników Komisji Europejskiej oraz Komitetu Wykonawczego ESA, jak również powołano grupę ekspertów wysokiego szczebla, której posiedzenia odbywają się regularnie w Brukseli.
Zgodnie z umową koordynacja i współpraca między UE i ESA realizowana jest przez wspólne posiedzenia Rady ds. Przestrzeni Kosmicznej. Do zadań Rady należy ustalanie kierunków realizacji celów określonych w umowie ramowej. Rada formułuje zalecenia, wytyczne i poszukuje nowych metod współpracy zgodnie z zasadami określonymi w umowie ramowej oraz dokonuje przeglądu funkcjonowania umowy ramowej. Od 2004 r. odbyło się już kilka posiedzeń Rady. Przygotowania posiedzeń Rady i realizacja wytycznych jest celem Wspólnego Sekretariatu.
Postępy z realizacji europejskiej polityki kosmicznej zostały przedstawione w sprawozdaniu przygotowanym przez Komisję Europejską i ESA z 2008 r. W dokumencie tym zaprezentowano przegląd europejskiej polityki kosmicznej i jej cele. Państwa członkowskie UE podkreśliły, że realizacja programów GALILEO, natomiast ESA występuje jako pełnomocnik ds. zamówień publicznych oraz jako przedstawiciel nadzorujący prace projektowe w przypadku realizacji wspólnych programów.
W 2008 r. udało się wprowadzić na orbitę eksperymentalnego satelitę GALILEO, aby pracował w połączeniu z pierwszym eksperymentalnym satelitą. Nowy satelita posiada na pokładzie najdokładniejszy zegar atomowy, jaki dotychczas umieszczono w kosmosie. Uzyskanie pełnej zdolności operacyjnej przez system GALILEO planowane jest na 2013 r. Równocześnie uruchamiana jest stopniowo infrastruktura EGNOS, który monitoruje
i koryguje sygnały emitowane z istniejących systemów globalnej nawigacji satelitarnej.
W zakresie GMES zidentyfikowano główne usługi tj. zarządzanie kryzysowe oraz monitoring obszarów lądowych i morskich. Dotyczy to stałego zrównoważonego dostępu do wysokiej jakości danych satelitarnych w zakresie kluczowych zmiennych klimatycznych na świecie. GMES opiera się na powiązanych wzajemnie komponentach tj.: usługowym, kosmicznym i naziemnym z których pochodzą dane i informacje przeznaczone dla użytkowników w celu ich dalszego przetwarzania przez sektor usług transmisji danych.
Dostęp do informacji uzyskanych z przestrzeni kosmicznej stanowi strategiczny atut UE, która buduje swoją zdolność do reagowania na wyzwania cywilizacji w tym również w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Programy dotyczące przestrzeni kosmicznej, takie jak GMES i GALILEO, mają wielorakie zastosowania ponieważ są również wykorzystane do zadań realizowanych przez użytkowników wojskowych i służby bezpieczeństwa. W wyniku badań realizowanych przez Instytut Studiów nad Bezpieczeństwem UE w Paryżu zidentyfikowano kluczowe zagadnienia dotyczące europejskiej polityki kosmicznej tj.: nadzór granic, nadzór morski oraz wsparcie dla działań zewnętrznych UE. Dotyczy to w szczególności działań horyzontalnych z zakresu bezpieczeństwa informacji mających na celu przygotowanie planu wdrożenia systemu wymiany danych. W celu rozwiązania problemu dostarczania informacji i świadczenia usług związanych z bezpieczeństwem wdrożono już lub rozpoczęto szereg prób i projektów pilotażowych w ramach programów badawczych ESA z dużym zaangażowanie Centrum Satelitarnego UE oraz Europejskiej Agencji Obrony (EDA).
UE, ESA i ich państwa członkowskie uznały potrzebę kontynuowania inwestycji w dziedzinie technologii związanych z przestrzenią kosmiczną. Fakt ten znalazł odzwierciedlenie w szczególności programie badawczym UE tj. siódmym programie ramowym Komisji Europejskiej.
Inicjatywy przemysłowe Unii Europejskiej w obszarze kosmosu
Konkurencyjny europejski przemysł kosmiczny ma znaczenie strategiczne dla UE. Nie bez przyczyny Przewodniczący Komisji Europejskiej Barroso postanowił przenieść politykę kosmiczną z Dyrekcji Generalnej dla Badań i Innowacji (DG RTD) do Dyrekcji Generalnej Przedsiębiorstwa i Przemysł (DG ENTR). Wynika to z uznania dla potencjału europejskiego przemysłu kosmicznego. Europa potrzebuje silnych i nowoczesnych przedsiębiorstw zdolnych wytwarzać zaawansowane produkty kosmiczne i dostarczać nowoczesne usługi. Aktualnie skonsolidowana wartość obrotów europejskiego przemysłu kosmicznego wynosi 5,4 mld euro, a przemysł w tej dziedzinie zatrudnia ponad 31 tys. wysoko wykwalifikowanych pracowników. Szacuje się, że już obecnie od 6 do 7% PKB państw zachodnich, tj. 800 mld euro w UE, jest wytwarzanych dzięki radionawigacji satelitarnej. Rynek usług kosmicznych rozwija się w szybkim tempie. Do 60 % przychodów generowanych przez europejski przemysł kosmiczny pochodzi głównie z produkcji lub umieszczania w przestrzeni kosmicznej satelitów komunikacyjnych. Na przykład roczne obroty związane z funkcjonowanie ogólnoświatowego cywilnego systemu nawigacji satelitarnej na świecie osiągną wartość ok. 240 mld euro do roku 2020. Przewiduje się, że przewaga systemów europejskich w stosunku do konkurencji przyniesie korzyści gospodarcze i społeczne rzędu od 60 do 90 mld euro w ciągu najbliższych 20 lat.
Na całym świecie rynek dla sektora kosmicznego jest bardzo dochodowy biorąc pod uwagę całą gamę produktów w tym dostawców segmentu przestrzeni kosmicznej, dostawców segmentu naziemnego oraz usługi i sprzęt dla użytkowników tego sektora. Europejski przemysł kosmiczny utrzymuje swoją konkurencyjność, osiągając ok. 40% udziału w rynku międzynarodowym. Rynek ten rozwija się jednak bardzo dynamicznie, co jest zauważalne również pośród wschodzących mocarstw kosmicznych, tj. Chin, Indii, Koreii, Brazylii i Japonii.
Pomimo rosnącej konkurencji europejski system GALILEO ma jednak szansę zostać drugim światowym systemem nawigacji wybieranym przez producentów. Europa musi jednak włączać się w wysiłki międzynarodowe zmierzające do rozwinięcia innowacyjnych zastosowań w interesie globalnym. Wyzwaniem pozostaje więc dążenie do zapewnienia kompatybilności i interoperacyjności systemów konkurencyjnych z systemem europejskim, tworzenie światowych standardów, zapewnienie bezpieczeństwa części zlokalizowanej w przestrzeni kosmicznej oraz sieci stacji naziemnych, z wprowadzeniem kontroli nad wrażliwymi technologiami opracowanymi dzięki finansowaniu europejskiemu.
Aby zapewnić ciągłą siłę europejskiego sektora, istotnym jest, aby Europa określiła jasne cele polityczne dla swoich działań w przestrzeni kosmicznej i stale inwestowała. Polityka przemysłowa UE stymuluje przedsiębiorstwa konkurujące w łańcuchu produktów i usług oraz pomaga zarządzać wahaniami popytu by zapewnić inwestycje w rozwój technologii i innowacji. Istnienie konkurencyjnego rynku i przemysłu jest możliwe poprzez zapewnienie standardów pomagających określać kształt rynku i tworzyć solidną podstawę do podejmowania decyzji inwestycyjnych. Instytucje publiczne często są głównymi użytkownikami systemów kosmicznych i jako takie mają wpływ na rozwój norm i harmonizacji wymagań. W Europie zajmują się już tym organizacje normalizacyjne tj. Europejski Komitet Normalizacyjny, Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechniki, czy Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych.
Rynek związany z przestrzenią kosmiczną wytworzył znaczący łańcuch wartości i powiązanych z nim usług generując istotne korzyści gospodarcze, polityczne i bezpieczeństwa. Europejskie inicjatywy GALILEO i GMES tworzą szanse dla zastosowań i usług dopasowanych do potrzeb użytkowników. Ewolucja tych potrzeb spowodowała potrzebę tworzenia zintegrowanych systemów kosmicznych łączących telekomunikację satelitarną i naziemną, a także pozycjonowanie i monitorowanie obszarów ziemskich.
Biorąc pod uwagę globalny charakter działań oraz potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa infrastruktury związanej z przestrzenią kosmiczną, UE stosuje również zasady swobodnego dostępu do kosmosu, pod kątem jego pokojowej eksploracji. UE jest przekonana, że rozwój międzynarodowego porządku oraz środków budowy zaufania powinien być uzupełniony tworzeniem międzynarodowego prawa kosmicznego, które przyczynia się do zapewnienia długotrwałego zrównoważonego rozwoju działalności kosmicznej. Dlatego też Unia przedstawia społeczności międzynarodowej wnioski do międzynarodowego kodeksu postępowania dla działań w przestrzeni kosmicznej. Tworzenie międzynarodowego prawa wykorzystania przestrzeni kosmicznej jest widoczne w związku z udziałem UE w Komitecie Narodów Zjednoczonych ds. Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej (UNCOPUOS), czy w Pierwszym Komitecie Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych do spraw rozbrojenia i bezpieczeństwa międzynarodowego (First Committee - Disarmament and International Security) jak również w ramach organizacji wyspecjalizowanych tj. Międzynarodowym Związku Telekomunikacyjnym oraz Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego.
Należy zauważyć, że każde zakłócenie dostępności i funkcjonowania systemów znajdujących się w przestrzeni kosmicznej mogłoby mieć negatywne konsekwencje dla bezpieczeństwa państw członkowskich UE. W tym zakresie oprócz rozwoju instrumentów prawnych kluczową kwestią pozostaje monitorowanie rozmieszczenia obiektów w przestrzeni kosmicznej, ochrona środowiska kosmosu, a także stopnia istniejących zagrożeń na jakie narażone są europejskie systemy kosmiczne. Całość tych zagadnień znana jest jako system informacji na temat sytuacji w przestrzeni kosmicznej Space Situational Awareness – SSA.
W 2008 r. podczas piątego posiedzenia Rady ds. Przestrzeni Kosmicznej potwierdzono między innymi, że Europa „musi rozwijać europejskie zdolności pozwalające jej monitorować i nadzorować swoją infrastrukturę kosmiczną i odpady kosmiczne”. Aby taki system funkcjonował niezbędne jest stworzenie możliwości i właściwe nim zarządzanie.
W dniu 4 kwietnia 2011 r. Komisja Europejska wydała Komunikat do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów "Ku strategii Unii Europejskiej w zakresie przestrzeni kosmicznej w służbie obywateli". Komunikat określa główne priorytety UE, które obejmują zapewnienie sukcesu GALILEO i GMES. W Komunikacie wskazano przede wszystkim na rozwój polityki przemysłu kosmicznego. Priorytetem jest realizacja współpracy w stosunkach międzynarodowych oraz tworzenie instrumentów i systemów finansowania działań w przestrzeni kosmicznej. Za cel uznano zapewnienie trwałej podstawy finansowej dla obecnych i przyszłych europejskich projektów kosmicznych. W ten sposób Komisja Europejska rozpoczęła starania o zwiększenie wydatków na politykę kosmiczną. W latach 2007-13 zostało przeznaczonych na zastosowania kosmiczne ponad 2,6 mld euro z czego 1 mld euro przeznaczono na program nawigacji satelitarnej GALILEO. Dodatkowe 2,4 mld euro zostały przewidziane w związku z zapewnieniem pełnego wykorzystania systemu GALILEO. Jednocześnie państwa UE inwestują prawie 3 mld euro rocznie w ramach programów ESA. Tym samym widać, że realizacja programów kosmicznych zapewnia ogromne korzyści gospodarcze i przyciąga dodatkowe środki publiczne i prywatne na inwestycje. Nie bez znaczenia są również fundusze UE, które mogą być dostępne na szczeblu krajowym i regionalnym np. w ramach siódmego programu ramowego Komisji Europejskiej w części dot. badań i rozwoju. Należy podkreślić, że przydział dla komponentu kosmicznego w zakresie badań i rozwoju został określony w wysokości 1.43 mld euro na lata 2007-2013. Większość z tych środków jest przeznaczana na projekty badawcze - głównie inicjatywy GMES. Pozostałe fundusze skierowane do małych i średnich przedsiębiorstw są ukierunkowane na wzmocnienie przemysłu kosmicznego.
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny z zadowoleniem przyjął wysiłki mające na celu wzmocnienie podstaw europejskiej polityki kosmicznej poprzez powiązanie jej z europejską polityką przemysłową dzięki strategii "Europa 2020" oraz z sektorem badań i innowacji za pośrednictwem inicjatywy "Horyzont 2020". Między innymi w ramach wieloletnich ram finansowych proponowanych na lata 2014–2020 fundusze przeznaczone na badania i innowacje zostaną powiązane za pośrednictwem wspólnych ram strategicznych na rzecz badań, innowacji i rozwoju technologicznego (zwanych "Horyzont 2020"), a w okresie obowiązywania wspólnych ram strategicznych (2014–2020) środki na badania wzrosną do
80 mld euro.
Europejska polityka kosmiczna a kwestie bezpieczeństwa i obronności
Państwa europejskie zaczęły podejmować wysiłki w celu ustalenia większych perspektyw współpracy dotyczącej kosmosu. Między innymi wyraża się to w perspektywie rozwoju Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB) oraz Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (WPBiO). Wynika to z faktu posiadania przez Europę prawa do podejmowania samodzielnych decyzji w zakresie działań wojskowych i reagowania na kryzysy międzynarodowe. Świadomość potrzeby wykorzystywania kosmosu przez UE w zakresie obronności przyspieszyły wydarzenia z 1999 r. na Bałkanach gdzie korzystano z metody precyzyjnego prowadzenia działań operacyjnych. Ponadto plany amerykańskie w zakresie obrony przeciwrakietowej zaczęły mieć znaczenie dla budowania strategii UE. Przestrzeń dla bezpieczeństwa stała się integralną częścią kompleksowej i spójnej europejskiej polityki kosmicznej.
Kosmiczne systemy wnoszą aktualnie coraz większy wkład w bezpieczeństwo i obronność Europy i stanowią narzędzia realizacji WPBiO. Europa stoi w obliczu stale zmieniających się zagrożeń dla bezpieczeństwa, które są coraz bardziej zróżnicowane, mniej widoczne i mniej przewidywalne niż w poprzednich dekadach. Tym samym UE musi mieć dostęp do najlepszych przystępnych możliwości oceny politycznej, szybkiego podejmowania decyzji, profilaktycznych działań i skutecznego prowadzenia operacji. Nowe zagrożenia są dynamiczne i globalne dlatego też pierwsza linia zapobiegania i reagowania na sytuacje kryzysowe jest często za granicą. Potencjał kosmiczny w tym zakresie ma znaczący wkład dla monitorowania tych zagrożeń. Przeciwdziałanie zagrożeniom wymaga w wielu przypadkach rozwiązań zarówno cywilnych jak i wojskowych na ziemi, jak i w przestrzeni. Obecna infrastruktura kosmiczna ma zabezpieczać potrzeby UE w zakresie bezpieczeństwa - dotyczy to w szczególności GMES i GALILEO.
Europa dostrzegła znaczenie technologii kosmicznych. Aktualnie jej potencjał pozwala prowadzić działania operacyjne, zapobiegać konfliktom i umożliwiać wykrywanie zagrożeń dla bezpieczeństwa. Nowoczesne rozwiązania pomagają w identyfikowaniu kryzysów humanitarnych na wczesnym etapie, wykorzystywane są do nadzoru granic w celu zwalczania przemytów towarów wrażliwych tj. broni chemicznej, biologicznej oraz broni masowego rażenia ale także służą budowaniu fundamentów rozwoju, udzielania pomocy humanitarnej.
W wyniku wydarzeń z 11 września w UE zaczęto mocniej dostrzegać w Europie potrzebę rozwoju współpracy w zakresie zwalczania terroryzmu i zapobiegania dostępu do broni masowego rażenia. Spowodowało to impuls do działań na rzecz opracowania bardziej spójnej polityki bezpieczeństwa zgodnej z celami UE. W grudniu 2003 r. Unia przyjęła dwa istotne dokumenty tj. Europejską Strategię Bezpieczeństwa. Następnie Traktat z Nicei, który wszedł w życie w 2003 r., zaznaczył istotę i zakres WPBiO. Rozszerzony został dotychczasowy zakres misji petersberskich obejmujący misje humanitarne i ratunkowe, misje utrzymania pokoju, zbrojne. W traktacie potwierdzono, że WPBiO ma dostarczyć w przyszłości możliwości dla wspólnej obrony. Między innymi wprowadzono postanowienia, że państwa członkowskie zobowiązują się oddać do dyspozycji UE swój potencjał cywilny i wojskowy oraz spowodować rozwój zdolności obronnych państwa członkowskich. Między innymi w tym celu utworzono EDA.
Należy podkreślić, iż cele Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa wskazują, że kosmos jest ważnym ramieniem polityki bezpieczeństwa UE. Związane są one z zapewnieniem niezawodnego dostępu UE do informacji za pomocą obserwacji i komunikacji, interpretacji danych satelitarnych. Aktualnie rozwiązania kosmiczne spełniają ważną rolę w tworzeniu Europejskiej Bazy Technologiczno-Przemysłowej sektora obronnego. Dotyczy to głównie budowania zdolności UE w zakresie sposobu dowodzenia podczas operacji wojskowych, czy prowadzenia działań z wykorzystaniem zaawansowanego uzbrojenia. Potencjał kosmiczny w zakresie obronności obejmuje m.in. precyzyjne mapowanie terenu, pozycjonowanie, nawigację, obserwację, łączność i wywiad. Należy przyznać, że od szeregu aplikacji w zakresie usług satelitarnych zależy nasze codzienne życie. Jeżeli systemy takie jak GALILEO zostałyby zniszczone przez terrorystów, miałoby to poważne konsekwencje dla funkcjonowania społeczeństwa. Nie do wyobrażenia jest sytuacja gdyby przeciwnik spowodował wyeliminowanie lub wyłączenie europejskich satelit. Dla przykładu, pojedynczy wybuch jądrowy na dużej wysokości jest w stanie wyłączyć wszystkie satelity na niskiej orbicie. Dlatego też pojęcie bezpieczeństwa formułowane w polityce UE ewoluuje wraz z nowymi zagrożeniami.
Najbardziej oczekiwane w ramach WPBiO są te technologie które dotyczą zapewnienia niezawodnego dostępu do informacji i świadomości przestrzennej. Dla UE niezbędny jest zróżnicowany przybornik rozwiązań, aby mogła ona radzić sobie z potencjalnymi zagrożeniami na arenie międzynarodowej. Unia w swej polityce bezpieczeństwa wykorzystuje wszystkie możliwe polityki ponieważ potencjał kosmiczny jaki posiada pozwala jej odgrywać bardziej znaczącą i skuteczną rolę również w umacnianiu bezpieczeństwa międzynarodowego.
Rozwój współpracy międzynarodowej w ramach europejskiej polityki kosmicznej
Sam charakter, skala i znaczenie programów kosmicznych oznacza, że wiele z tych działań wymaga międzynarodowej współpracy. Komisja Europejska w relacjach z ESA i innymi zainteresowanymi stronami prowadzi dialog kosmiczny w szczególności ze Stanami Zjednoczonymi, Rosją ale również Afryką w tym RPA i Unią Afrykańską.
Najważniejszym partnerem strategicznym UE w obszarze kosmicznym pozostają Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Współpraca opiera się na podstawie umowy podpisanej w 2004 r. między Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki a Wspólnotą Europejską w sprawie promocji, świadczenia i korzystania z systemów GALILEO i GPS . Dialog ten obejmuje współpracę w zastosowaniach kosmicznych w kluczowych obszarach, takich jak obserwacja ziemi, nawigacja satelitarna, nauka i badanie kosmosu. Dialog rozwija również kwestie ochrony kosmicznej infrastruktury krytycznej poprzez śledzenie odpadów kosmicznych i monitorowanie pogody kosmicznej, wymianę cywilnych danych i informacjigeoprzestrzennych. W ramach współpracy UE-USA zaangażowane są ESA, Europejska Organizacja Eksploatacji Satelitów Meteorologicznych – EUMESTSAT, Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej Stanów Zjednoczonych – NASA, Amerykańska, Narodowa Administracja ds. Oceanów i Atmosfery - NOAA i Amerykańska Agencja Naukowo- Badawcza, zajmująca się problemami z zakresu nauk o ziemi – USGS. W ramach dialogu odbywają się również spotkanie grup roboczych. Warto podkreślić, iż siódmy program ramowy UE na badania i rozwój zachęca do udziału USA w europejskich projektach badawczych w zakresie kosmosu. Komisja Europejska i NASA uzgodniły w ramach umowy zasady współpracy personelu NASA w ramach projektów finansowanych z programów UE w dziedzinie badań kosmicznych. Umowa identyfikuje proste rozwiązania w ramach istniejących przepisów, które umożliwiają personelowi NASA współpracę z europejskimi kolegami.
Rosja ze względu na swój potencjał kosmiczny jest kolejnym strategicznym partnerem UE. W marcu 2006 r. Rosyjska Federalna Agencja Kosmiczna (Roskosmos), ESA i Komisja Europejska zgodziły się na stworzenie partnerstwa między UE i Federacją Rosyjską w wyniku czego ustalono grupy robocze w ramach których prowadzone są dwustronne spotkania UE-Rosja. Priorytety określone przez grupę pilotażową na okres 2010/2011 obejmowały współpracę w zakresie obserwacji ziemi w celu monitorowania emisji gazów cieplarnianych oraz ściślejszą współpracę w dziedzinie załogowych lotów kosmicznych. Dialog odgrywa również ważną rolę w umacnianiu ogólnych stosunków UE z Rosją.
Dostęp do wiarygodnych informacji z kosmosu jest głównym priorytetem dla krajów rozwijających się, ponieważ umożliwia wczesne ostrzeganie przed katastrofami naturalnymi, poprawę bezpieczeństwa żywności i pomoc w sytuacjach kryzysowych. Rozszerzony europejski system wspomagania satelitarnego EGNOS ma znacznie zwiększać bezpieczeństwo kolei na kontynencie afrykańskim. W szczególności Komisja pragnie podzielić się niezbędnym doświadczeniem w dziedzinie przestrzeni kosmicznej przy wykorzystaniu infrastruktury kosmicznej. W ten sposób umożliwia większy wkład do zrównoważonego rozwoju w Afryce. Według UE obserwacja ziemi jest kluczem do rozwiązania najważniejszych wyzwań stojących przed Afryką, zwłaszcza monitoringu globalnych zmian klimatu, zarządzania zasobami żywności i wody oraz walką z pustynnieniem. GMES w Afryce to przedłużenie systemu obserwacji ziemi. Celem jest obserwacja tego kontynentu z kosmosu, aby wspierać politykę rozwoju. W listopadzie 2010 uzgodniono dokument strategiczny dla realizacji GMES w Afryce wyraźnie ukierunkowując działania na długoterminową współpracę w przestrzeni. W tym kontekście Europa wspiera budowanie zdolności w Afryce i ułatwia dostęp do usług GMES.
Ponadto Unia Afrykańska i UE współpracują w zakresie poprawy nawigacji satelitarnej dla zwiększenia bezpieczeństwa i rozwoju gospodarczego Afryki. W tym celu UE i Unia Afrykańska wspólnie pracują nad rozszerzeniem europejskiego systemu nawigacji geostacjonarnej na całym kontynencie afrykańskim. Ten system może być stosowany w Afryce od 2014 roku. Celem EGNOS w Afryce jest poprawa bezpieczeństwa transportu lotniczego i morskiego. EGNOS ma przynieść również znaczne korzyści dla afrykańskiej stabilności w innych obszarach, w szczególności w rolnictwie, górnictwie, energii i zarządzaniu gruntami.
Komisja Europejska promuje współpracę z Afryką w dziedzinie kosmosu. Unia prowadzi stały dialog z RPA, którego celem jest pogłębienie partnerstwa w obserwacji ziemi w ramach Globalnego Systemu Obserwacji Ziemi – GEOSS oraz GMES, rozwój współpracy w dziedzinie nawigacji satelitarnej, zwiększenie badań przestrzeni kosmicznej i promowanie astronautyki. W ramach dialogu dużo miejsca zajmuje partnerstwo technologiczne. Dotychczas odbyło się już kilka bilateralnych spotkań w tym również eksperckich. Strony zauważyły postępy we współpracy w dostarczaniu GNSS dla RPA oraz utworzenie i prowadzenie stacji naziemnej GALILEO w tym państwie. Udział RPA w ramach siódmego programu ramowego Komisji Europejskiej dotyczy badań w zakresie monitoringu wód i gospodarki wodnej, a także obserwacji w celu walki z malarią.
Wpływ europejskiej polityki kosmicznej na inne obszary
Europejska polityka kosmiczna ma dalekosiężne więzi z wieloma innymi obszarami polityk UE. Potencjalny wpływ odzwierciedla rzeczywiste korzyści ponieważ dotyczy osiągania ważnych celów europejskich. Polityka kosmiczna umożliwia m.in. edukację i transfer wiedzy za pośrednictwem internetu, co znacznie zmniejsza bariery w pozyskiwaniu nowych kompetencji przez obywateli UE. Ponadto eksploracja kosmosu jest często zainteresowaniem młodych ludzi. Inna kwestia dotyczy ochrony środowiska, które jest doskonałym przykładem tego, jak kosmos może wpływać na tę politykę. W szczególności dotyczy to nowoczesnych sposobów obserwacji ziemi. Satelitarna obserwacja i systemy pozycjonowania są wykorzystane do ochrony gleb i zarządzania zasobami wodnymi, monitorowania upraw, oraz pozwalają monitorować lasy tropikalne itp.
Wysokiej rozdzielczości radionawigacja satelitarna odgrywa korzyści np. dla polityki transportowej ponieważ pozwala użytkownikom na określenie z dużą dokładnością swojego położenia. Dotyczy to ruchu lądowego, lotniczego i morskiego. Technologie kosmiczne wzmacniają wysiłki na rzecz rozwoju, pomocy humanitarnej w innych krajach. Takie systemy pomagają również w niesieniu pomocy na terenach pokonfliktowych.
Europejska polityka kosmiczna wnosi wartość dodaną i pomaga napędzać gospodarkę. Ze swej natury wymaga jednak inwestycji w badania i rozwój, ale w zamian udostępnia nowoczesne produkty i usługi, które mogą być tzw. „trampoliną” dla tworzenia innowacyjności przedsiębiorstw europejskich. Kosmos jest dobrze usytuowany w kontekście gospodarki opartej na wiedzy. W tym celu tworzy się klastry i inkubatory zapewniające wspólne technologiczne platformy inwestorów dla zwiększenia innowacyjności w dziedzinie zastosowań systemów satelitarnych. Polityka kosmiczna wymusza również budowę Centrów Doskonałości, których celem jest prowadzenie badań naukowych i rozwój nowoczesnych technologii na najwyższym światowym poziomie. Centra skupiają zespoły uczonych o wybitnych osiągnięciach badawczych, którzy współpracują w zakresie wspólnych tematów, prowadzą wspólne projekty badawcze i technologiczne, podejmują bliską współpracę z przemysłem oraz prowadzą działalność szkoleniową i edukacyjną.
Europejska polityka kosmiczna stymuluje innowacje i inspiruje badaczy do większych wysiłków. Jest to dostrzegalne poprzez zaangażowanie Europy na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej, w szczególności w module laboratoryjnym Columbus oraz Statku Transferowym wraz z obecnością europejskich załóg, co świadczy o pozycji Europy w kosmosie. Dzięki temu Europa odgrywa ważną rolę w zakresie robotyki, statków bezzałogowych badających układ słoneczny, czy prowadząc badania na Marsie. Jest to sposób na zaangażowanie się w jedno z najistotniejszych wyzwań technologicznych, które może zapewnić Europie rozwój niezależnego europejskiego dostępu do przestrzeni kosmicznej, który jest celem strategicznym UE.
Ważną zaletą polityki kosmicznej jest rozwój komunikacji satelitarnej, która umożliwia szeroki wachlarz dostępnych kanałów telewizyjnych i usług telefonii komórkowej. Należy podkreślić, że kilka tysięcy kanałów jest dostępnych właśnie za pośrednictwem europejskich operatorów satelitarnych. Sieci satelitarne stanowią również podstawę systemów finansowych. Niezwykle ważnym aspektem jest również aktualna informacja z kosmosu na temat czasu i pozycjonowania. W tym zakresie realizowane są usługi oraz powstają nowoczesne technologie. Pierwsza generacja technologii tego typu została stworzona przez armię USA jako Global Positioning System (GPS), który stał się podstawą dla dynamicznie rozwijającego się rynku usług w tym zakresie. Dla Europy flagowym systemem nawigacji satelitarnej jest GALILEO, który ma przynieść nowy poziom dokładności i niezawodności do globalnego pozycjonowania i pomiaru czasu.
Bardzo interesującym zagadnieniem o którym warto wspomnieć jest również turystyka kosmiczna. To dzięki coraz większym postępom w rozwoju technologii kosmicznych zdobywa popularność w społeczeństwie ten rodzaj aktywności. Aktualnie liczne prywatne firmy na całym świecie konkurują już na rynku turystyki kosmicznej. Między innymi EADS Astrium zapoczątkowało program budowy samolotów odrzutowych dla potrzeb turystyki kosmicznej.
Ważniejsze instytucje włączone w realizację europejskiej polityki kosmicznej w wymiarze bezpieczeństwa i obrony
Jedną z instytucji zaangażowanych w niektóre aspekty europejskiej polityki kosmicznej w zakresie WPBiO jest EDA. Powstała w 2004 r. by działać na rzecz poprawy zdolności obronnych UE. W dniu 20 czerwca 2011 r., EDA podpisała porozumienie administracyjne z ESA. Współpraca umożliwia identyfikację tych obszarów, które dotyczą przemysłu kosmicznego w zakresie realizacji WPBiO. Wiedza jaką może podzielić się ESA z EDA jest w pełni wykorzystywana. Między innymi łączność satelitarna jest głównym obszarem gdzie występuje potrzeba dzielenia się tym potencjałem podczas operacji wojskowych, zarządzania kryzysowego. Podejmowane są wspólne inicjatywy, które umożliwiają wsparcie dla infrastruktury krytycznej państw członkowskich UE zarówno w zakresie wojskowym jak i cywilnym. Współpraca EDA z ESA jest w zainteresowaniu Komisji Europejskiej i Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych UE. Między innymi Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa jest ściśle włączony w wypracowanie wojskowych wymagań w zakresie zarządzania kryzysowego. Obszarem potencjalnej współpracy są bezzałogowe systemy Unmanned Aircraft System UAS . W tym zakresie EDA i ESA zainspirowały m.in. projekt którego realizacja wynosi 1,2 miliona euro. Opierając się na ich szczególnej roli i działaniach uzupełniających, ESA i EDA realizują różne tematy, w tym dotyczące wspierania wywiadu, obserwacji i rozpoznania, łączności satelitarnej, a także krytycznych technologii kosmicznych.
Instytucją zaangażowaną w rozwój systemów bezpieczeństwa jest również Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich – Frontex. Agencja wpływa m.in. na priorytety bezpieczeństwa. Jej głównym celem jest m.in. rozwijanie zdolności w zapewnieniu bezpieczeństwa na granicach zewnętrznych UE. W związku z tym, Agencja zaangażowana jest w działalność badawczo-rozwojową, która obejmuje różne aspekty rozwoju systemów bezpieczeństwa UE. Dzięki temu realizowane są badania w ramach siódmego programu ramowego Komisji Europejskiej. Frontex współpracuje również z innymi organizacjami i prowadzi analizy w celu ustalenia priorytetów UE w zakresie bezpieczeństwa przy wykorzystaniu przestrzeni kosmicznej.
Wpływową organizacją finansującą badania nad bezpieczeństwem jest Europejska Organizacja ds. Bezpieczeństwa – EOS. Założona w 2007 roku z inicjatywy podmiotów sektora prywatnego w celu wspierania Europejskiego Forum na rzecz Bezpieczeństwa i Innowacji – ESRIF z którym opracowała spójny europejski obszar współpracy na rzecz bezpieczeństwa. ESRIF stanowi forum kilku rodzajów podmiotów, czyli tych, którzy będą korzystać z wyników badań nad bezpieczeństwem, tych, którzy będą prowadzić badania oraz grup obywateli np. organizacje pozarządowe, think tanki. ESRIF ma na celu wzmocnienie dialogu publiczno-prywatnego z celem postępu bardziej spójnego rynku technologii bezpieczeństwa, usług i badań w Europie. EOS reprezentuje interesy głównych europejskich podmiotów prywatnych uczestniczących w rozwiązaniach bezpieczeństwa z różnych krajów europejskich. EOS wpływa na rozwój spójnego i zharmonizowanego europejskiego rynku bezpieczeństwa, wspierając powszechne wdrażanie i stosowanie innowacyjnych rozwiązań i usług, które służą interesom bezpieczeństwa i ochrony obywateli i mają wpływ na gospodarkę. Głównymi obszarami EOS są: kontrola graniczna, bezpieczeństwo, wywiad, ochrona infrastruktury krytycznej, obrona cywilna, zarządzanie kryzysowe. EOS jest ważnym doradcą instytucji europejskich w sprawach bezpieczeństwa, kwestiach technicznych i przemysłowych.
Jedną z ważniejszych instytucji zaangażowanych w sprawy przestrzeni kosmicznej i obserwacje ziemi pozostaje Centrum Satelitarnym UE – EU SatCen. Misją Agencji jest wspieranie podejmowania decyzji w UE poprzez dostarczanie analiz obrazów satelitarnych i danych wywiadowczych. SatCen jest również jedną z centralnych instytucji realizujących zadania na rzecz WPZiB i WPBiO. SatCen uczestniczy w Radzie ds. Przestrzeni Kosmicznej, jako wsparcie GMES i biurze Programu GMES w celu przyczynienia się do opracowania polityki GMES, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa. Agencja ułatwia realizację różnych projektów związanych z GMES, które przyczyniają się do rozwoju nowych usług pilotażowych kierowanych do przemysłu UE w projektach Space Security. SatCen organizuje również konferencje dotyczące polityki kosmicznej UE poświęcone wykorzystania GMES. Agencja jest prekursorem realizacji usług kosmicznych dotyczących świadomości sytuacyjnej.
Misją EU SatCen jest wspieranie procesu podejmowania decyzji w UE w zakresie WPZiB i WPBiO. Duży wkład w tym zakresie ma wywiad geoprzestrzenny tzw. GEOINT, który obejmuje analizy obrazów i informacji geoprzestrzennych, aby opisać, ocenić i wizualnie przedstawić cechy fizyczne i geograficznie działalność na ziemi. Podstawowym celem GEOINT jest organizowanie i łączenie wszystkich dostępnych danych położenia geograficznego na ziemi, a następnie wykorzystywanie ich w celu przygotowania informacji, które mogą być łatwo wykorzystywane przez planistów i decydentów. Wysokiej rozdzielczości obrazy tworzone w formie elektronicznej stanowią cenne narzędzie planowania.
EU SatCen współpracuje z EDA w ramach „Intelligence Team”, czyli grup pracujących w zakresie rozwijanie zdolności wywiadowczych UE oraz standardów geoprzestrzennych. Agencja współpracuje również z Europejska Agencją Bezpieczeństwa Morskiego – EMSA. Obie organizacje dzielą się swoją wiedzę w dziedzinie obserwacji ziemi za pomocą najnowszych rozwiązań satelitarnych, systemów obrazowania, w tym analiz obrazów.
Tekst przygotowany na podstawie oficjalnych dokumentów i informacji dostępnych głównie na stronach Komisji Europejskiej oraz ESA jak również innych instytucji europejskich.
Zbigniew Skrzyński
ESA to organ międzynarodowy utworzony na mocy Konwencji podpisanej w Paryżu 30 maja 1975 r., który skupia aktualnie 20 państw członkowskich. Członkostwo nie jest zarezerwowane wyłącznie dla państw członkowskich UE (np. Szwajcaria jest członkiem Agencji) lub państw ściśle europejskich (Kanada zawarła umowę o partnerstwie z ESA). Gospodarowanie zasobami ESA opiera się na zasadzie "zwrotu geograficznego" (Geographical Return), zgodnie z którą zamówienia przemysłowe są udzielane państwom członkowskim proporcjonalnie do ich udziału w ESA. Dzięki tej zasadzie państwa członkowskie przeznaczały do tej pory znaczne środki na ten cel. ESA realizuje programy obowiązkowe dla członków, które obejmują badania przestrzeni kosmicznej oraz budowę i wykorzystanie sprzętu służącego takim badaniom, badania technologiczne jak również programy fakultatywne do których zalicza się budowę europejskiej rakiety nośnej i programy
z zakresu technik kosmicznych. Polityka przemysłowa ESA umożliwia realizację kontraktów przez firmy europejskie. Działalność Agencji przyczynia się miedzy innymi do tworzenia potencjału kosmicznego Europy. W wyniku współpracy UE z ESA powstaje silny i konkurencyjny przemysł kosmiczny, który jest w stanie całkowicie obsługiwać europejskie zapotrzebowanie w tym zakresie.
Pełny wykaz dokumentów dotyczących europejskiej polityki kosmicznej oraz sektorów tej polityki jest dostępny na stronach European Space Policy Instytut - http://www.espi.or.at/documents-and-links?task=view&id=261
„Zielona Księga" Europejskiej Polityki Kosmicznej, 21 stycznia 2003 r. Dokument ten zawiera przegląd zagadnień dotyczących europejskiej polityki kosmicznej, wykorzystywania technologii satelitarnych oraz organizacji działalności kosmicznej w UE.
„Biała Księga" Europejskiej Polityki Kosmicznej, 11 listopada 2003 r., Przestrzeń kosmiczna: nowa europejska granica dla poszerzonej Unii", systematyzujący i strukturalizujący założenia, cele i kierunki przyszłej europejskiej polityki kosmicznej oraz zawierający plan działań niezbędnych dla jej wprowadzenia.
Umowa ramowa pomiędzy UE a ESA weszła w życie w 2004 r. i została przedłużona w 2008 r. o dalsze cztery lata, do 2012 r. Jej skuteczność podlega przeglądowi.
Rada ds. Przestrzeni Kosmicznej (Space Council) jest wspólnym zgromadzeniem Rady UE ds. Konkurencyjności oraz Rady Ministrów Europejskiej Agencji Kosmicznej. Obrady przygotowywane są m.in. przez przedstawicieli państw członkowskich należących do grupy wysokiego szczebla ds. polityki kosmicznej. Rada ds. Przestrzeni Kosmicznej umożliwiała do tej pory rozwój trwałych kontaktów ESA z Komisją Europejską. Przed posiedzeniami Rady ds. Przestrzeni Kosmicznej reprezentanci państw spotykają się na posiedzeniach grupy ekspertów wysokiego szczebla ds. europejskiej polityki kosmicznej.
Galileo – europejski system nawigacji satelitarnej w trakcie budowy. System ma być równoważną alternatywą do amerykańskiego systemu GPS
GMES - europejski program monitorowania ziemi, zob. szerzej Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego
i Rady UE Nr 911/2010 z dnia 22 września 2010 r. w sprawie europejskiego programu monitorowania Ziemi (GMES) i początkowej fazy jego realizacji (2011–2013). Program GMES obejmuje trzy komponenty tj. komponent usługowy zapewniający dostęp do informacji w sześciu obszarach: monitoring atmosfery, monitorowanie zmiany klimatu, zarządzanie kryzysowe, monitoring obszarów lądowych, monitoring środowiska morskiego, bezpieczeństwo; komponent kosmiczny zapewniający obserwacje z przestrzeni kosmicznej na potrzeby sześciu wymienionych wyżej obszarów i komponent in situ zapewniający obserwacje za pomocą urządzeń powietrznych, morskich oraz naziemnych.
EGNOS (European Geostationary Navigation Overlay Service) – budowany przez Europejską Agencję Kosmiczną, Komisję Europejską i EUROCONTROL europejski system satelitarny wspomagający. Budowany przez Europejską Agencję Kosmiczną, Komisję Europejską i EUROCONTROL europejski system satelitarny wspomagający systemy GPS i GLONASS, a w przyszłości Galileo. Głównym celem działania systemu EGNOS jest dostarczanie informacji "ulepszających" dane generowane przez systemy globalnej nawigacji satelitarnej. Pełna operacyjność systemu została osiągnięta w październiku 2009 r. Zob. szerzej na stronie internetowej portalu geoinformacyjnego - www.gisplay.pl
Let’s space, Space Research achievements under the 7th Framework Programme, the European Commission’s Directorate-General for Industry and Enterprise, Brussels 2011
Chiny rozwijają swój system po wystrzeleniu pierwszego chińskiego satelity COMPASS w 2007 r. Regionalny system rozwijają również Indie (IRNSS – Indian Regional Navigation Satellite System) oraz Japonia QZSS (Quasi-Zenith System).
Zob. Europe's Space Policies and their relevance to ESDP, DG for External Policies of the Union, European Parliament, Brussels, 2006.
Europejska Strategia Bezpieczeństwa. Bezpieczna Europa w lepszym świecie została przyjęta w grudniu 2003 roku, stając się punktem zwrotnym w rozwoju polityki zagranicznej i bezpieczeństwa UE. Zob. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/librairie/PDF/QC7809568PLC.pdf
Strategia UE przeciw rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia z dnia 12 grudnia 2003 r. Strategia zawiera kompleksowy plan działań Unii Europejskiej w walce z rozprzestrzenianiem broni masowego rażenia. Strategia UE podkreśla znaczenie prowadzenia zdecydowanych działań w celu zapobiegania powstawaniu programów rozprzestrzeniania broni masowego rażenia i broni rakietowej służących do ich przenoszenia oraz w celu utrudniania i likwidowania takich programów.
Na przykład, program dla Afryki dot. monitoringu środowiska na rzecz zrównoważonego rozwoju (AMESD) jest finansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju. AMESD to inicjatywa zapewniająca Afryce poprawę zarządzania zasobami naturalnymi. Inny to projekt to Malareo, który ułatwia obserwację ziemi w celu ułatwienia opracowania metod kontroli i zarządzania malarią w Afryce.
Na przykład może się zdarzyć, że w wyniku awarii utrata satelity spowoduje utratę zdolności komunikacyjnej satelity, a w konsekwencji nawet zagrożenie dla życia ludzkiego. Zniszczenie lub całkowita awaria satelity mogą oznaczać poważne zakłócenia ekonomiczne na rynkach (sektor bankowy w coraz większym stopniu opiera się na komunikacji satelitarnej), gdyż brak usługi może mieć wpływ na działalność klientów.
W listopadzie 2000 r. podczas spotkania Rady Unii Zachodnioeuropejskiej w Marsylii podjęto decyzję
o przekazaniu Unii wszystkich zasobów potrzebnych do wykonywania zadań petersberskich. Na spotkaniu
w Marsylii podjęto decyzje o zaprzestaniu działania Rady Unii Zachodnioeuropejskiej oraz przekazaniu Unii
w 2000 r. Centrum Satelitarnego i Instytutu Unii Zachodnioeuropejskiej.
Zob. Zielona Księga Komisji Europejskiej pn. Wiedza o morzu 2020: od mapowania dna morskiego do prognozowania oceanicznego z dnia 29 sierpnia 2012 r. W księdze poruszono kwestie Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska Morskiego oraz usługi morskie w zakresie globalnego monitoringu środowiska i bezpieczeństwa.
