Co najmniej tak samo ważnym jak skuteczne opancerzenie systemem ochrony pojazdów (i innego sprzętu wojskowego i cywilnego) jest system ostrzegania, definiowania i eliminowania różnych zagrożeń. Jednym z jego elementów składowych jest system samoosłony, który zapewnia automatyczną reakcję oraz umożliwia współpracę z pasywnymi (wyrzutnie granatów dymnych, ASOP soft-kill) lub aktywnymi środkami przeciwdziałania (ASOP hard - kill). Systemy tego typu są używane na współczesnych pojazdach bojowych, w tym czołgach podstawowych.

Pierwsze środki służące do stawiania zasłon dymnych różnych rozmiarów pojawiły się podczas II wojny światowej. Wówczas na niektórych czołgach montowano proste wyrzutnie granatów dymnych uruchamiane z wnętrza przez załogę pojazdu. Następnym krokiem była odpowiedź na nowe zagrożenia (oświetlenie pojazdu promieniowaniem podczerwonym czy laserowym). Pojawiły się pierwsze czujniki współpracujące z zespołami wyrzutni, których zadaniem było przekazywanie załodze informacji o „zainteresowaniu się ich wozem” przez przeciwnika. Dzięki niej można podjąć decyzję (automatycznie przez system lub ręcznie przez załogę) o użyciu odpowiedniej wyrzutni oraz zmienić położenie pojazdu (przemieścić się w bezpieczne miejsce lub ustawić odpowiednio na określonym kierunku zagrożenia).

Przykładami takich systemów ostrzegawczych stosowanych na pojazdach wojskowych może być rodzina czujników o nazwie WARNNALOC zdolnych do szybkiej detekcji i dokładnej lokalizacji strumienia laserowego (z możliwością programowania nastaw detektorów). Innym systemem jest BRILLIANT. Zawiera on bardzo czuły detektor laserowy, który kieruje urządzeniem wskazującym systemy używające lasera do naprowadzania. System VIRSS zapewnia zwiększenie zdolności ochrony dla pojazdów na polu walki poprzez ostrzeganie i współpracę z wyrzutniami zasłon dymnych w zakresie widma promieniowania widzianego i podczerwonego. Inne znane systemy to m.in. WEGMANN z pociskami odłamkowymi M-DN 21/31 i dymnymi, FORTIS – zapewniona obserwacja w świetle widzialnym i termowizji.

Laserowy system ostrzegawczy AMCORM LWS-2 został wprowadzony na wyposażenie czołgów „Merkava”. Automatyczny LWS-2 przeszukuje wskazany sektor, a po wykryciu wiązki laserowej przekazuje informacje do panelu kontrolnego. 

W byłym ZSRR wiele wozów wyposażono w tzw. Termiczną Aparaturę Dymotwórczą. Zasada jej działania polegała na wtryskiwaniu paliwa do kolektorów wydechowych, co po odparowaniu drobinek paliwa, w atmosferze powodowało kondensację na nich pary wodnej. Powstający obłok pary był w stanie utrzymać się w czasie od 2 do 4 minut (przy sprzyjających warunkach atmosferycznych). Taki system miał jednak zasadniczą wadę w postaci dużego zużycia paliwa sięgającego 10 dm³/min.   

Generalnie wobec systemu osłony dymnej w warunkach statycznych stawia się następujące wymagania:

-      Postawienie zasłony dymnej w odległości 20÷35 m od pojazdu w czasie do 3,5 sekundy

-      Standardowe warunki atmosferyczne – temperatura 5⁰C÷35⁰C, wiatr 3÷8 m/s, widoczność do 10 km, wilgotność 50÷80 %

-      Czas działania zasłony - powyżej 30 sekund w zakresie widma promieniowania widzialnego i powyżej 20 sekund w zakresie widma promieniowania podczerwonego.

Jednym z rodzajów wyrzutni granatów FVG 66 i FVG 76 jest system wyrzutni modułowych Helio. Granat FVG 66 podczas wybuchu w powietrzu wytwarza m.in. dym biały, piaskowy, oliwkowy, czerwony i osłaniający w podczerwieni lub może być wyposażony w głowicę odłamkową. Podobne możliwości ma granat FVG 76. 

Granat wielospektralny Galix 13 o kalibrze 80 mm i masie 5,3 kg zapewnia ochronę w widmie promieniowania widzialnego i podczerwieni. Zasłona jest wytwarzana na poziomie gruntu lub nad pojazdem w odległości 20 m od niego w czasie poniżej 2 sek. a czas jej działania wynosi ok. 30 sek. przy prędkości wiatru dochodzącej do 4 m/s. Wdrażana jest modyfikacja granatów pozwalająca na poszerzenie zakresu maskowania o widmo fal milimetrowych. Dodatkowo z tej samej wyrzutni odpalane mogą być granaty odłamkowe Galix-4, ochraniające przed pociskami naprowadzanymi na podczerwień Galix-6, oświetlające Galix-7, łzawiące Galix-15, ogłuszające Galix-19 i ćwiczebne Galix-17/18.

W radzieckim/rosyjskim ASOP SZTORA zastosowano termalne granaty dymne 3D17 kal. 81 mm, które w czasie 1,5÷3 sek. wytwarzają kurtynę z dymu o przybliżonych wymiarach 20 m (szer.) na 15 m (wys.), w odległości 50÷80 m od pojazdu. Blokuje ona skutecznie promieniowanie widzialne, podczerwone i laserowe w paśmie 0,4÷14 µm.

SVPS 76 mm (ang. Smoke Vechicle Protection System) pozwala na postawienie skutecznej osłony w zakresie widma bliskiej, średniej i dalekiej podczerwieni, w zakresie widzialnym od 400 do 1000 nm oraz promieniowania laserowego od 550 do 1500 nm. Umożliwia pracę w temperaturze od – 35⁰C do + 63⁰C (przechowywania od – 40⁰C do + 71⁰C). Masa systemu wynosi 36 kg (zawiera jedną jednostkę kontrolną i cztery bloki wyrzutni po pięć granatów w każdej). 76 mm granat MASKE (ang. Multispectral Protection For Combat Vehicles) ma masę 1,35 kg, jest zdolny do postawienia skutecznej zasłony w czasie do 2,2 sek. po wystrzeleniu, posiada zasięg działania od 30 do 50 m i zapewnia osłonę w zakresie widma optycznego do 35 sek. a w zakresie podczerwieni powyżej 30 sek.

Natomiast SVPS 66 mm również pozwala na postawienie skutecznej osłony w identycznych jak dla SVPS 76 zakresach widma oraz warunkach temperaturowych użycia i przechowywania. Masa systemu wynosi 23,7 kg dla tego samego zestawu jak powyżej. 66 mm granat MASKE (ang. Multispectral Protection For Combat Vehicles) ma masę 1,1 kg jest zdolny do postawienia skutecznej zasłony w czasie do 1 sek. po wystrzeleniu, posiada zasięg działania od 30 do 60 m i zapewnia osłonę w zakresie widma optycznego do 30 sek. a w podczerwieni powyżej 20 sek.

Granaty o kalibrze 66 i 76 mm mogą być stosowane na pojazdach lekko opancerzonych oraz jako element wchodzacy w skałd zdalnie sterowanych modułów uzbrojenia (ZSMU) a większe również jako część systemu samoosłony wiekszych pojazdów pancernych i opancerzonych.

System ROSY (ang. Rapid Obscuring System For Land Vehicles) jest przeznaczony zarówno dla opancerzonych jak i nieopancerzonych systemów wojskowych (pojazdy, szybkie łodzie patrolowe i do zadań specjalnych – ROSY_N) oraz pojazdów cywilnych. Pozwala na postawienie skutecznej osłony w identycznych jak dla SVPS 76 i SVPS 66 zakresach widmowych promieniowania.

Masa systemu wynosi ok. 50 kg (jedna jednostka kontrolna MCU i cztery potrójne wyrzutnie z 15 granatami każda). 40 mm granat ma masę 0,5 kg, jest zdolny do postawienia skutecznej zasłony w czasie do 0,4 sek. po wystrzeleniu i zapewnia osłonę w zakresie widma optycznego powyżej 15 sek. ROSY_L ISS (ang. Integrated Sensor Suite) umożliwia połączenie go z systemem sterowania ZSMU (zdalnie sterowanego modułu uzbrojenia, stanowiącego uzbrojenia pojazdu lub akustycznym systemem detekcji strzału. 

Moduły mogą być instalowane indywidualnie, co wpływa tylko nieznacznie na wzrost masy i ewentualną zmianę ukształtowania modułów pancerza na wieży. Jako czujnik ROSY może wykorzystywać system obserwacji zwiększający świadomość sytuacyjną SAS (daje panoramę obserwacyjną w bezpośrednim sąsiedztwie pojazdu). Wszystkimi ww. systemami można sterować za pomocą tego samego CCU (ang. Computer Control Unit)

System SSP-1 OBRA przeznaczony jest do wykrywania opromieniowania przez impulsowe dalmierze lub oświetlacze laserowe oraz do postawienia zasłony dymnej na kierunku, z którego nastąpiło zagrożenie. Jest on wyposażony w funkcję aktualizacji kierunku odpromieniowania i może być obsługiwany przez dowódcę, celowniczego lub mechanika-kierowcę. Interfejs szeregowy RS422 umożliwia komunikację z systemem kierowania ogniem lub innymi systemami pojazdu.

Polski 81 mm granat aerodyspresyjny GAk-81 ma masę 2,7 kg i jest zdolny do stawiania w czasie od 3 do 5 sek. zasłony na 30 ÷ 50 sek. przede wszystkim w widzialnej części widma. Jego skuteczność w zakresie podczerwonym 1÷5 µm jest niewystarczająca a w zakresie 8÷12 µm niezauważalna. Natomiast nowszy 81 mm granat GM-81 - opracowany w celu zastąpienia systemu GAk-81 - pozwala na postawienie zasłony dymnej dwuetapowo. W pierwszym etapie po ok. 5÷8 sek. wytwarzana jest zasłona dymna samego pojazdu, w drugim w odległości kilkudziesięciu metrów (30÷40 m) od niego powstaje zasłona o czasie trwania 40÷50 sek. Granat umożliwia postawienie zasłony w zakresie widma od 0,3 do 14 µm i ma masę ok. 1,6 kg.

Rozwiązaniem zapewniającym osłonę w przestrzeni 360⁰ wokół każdego pojazdu (chronionego obiektu) jest obrotowa wyrzutnia granatów SKWA. Posiada ona osiem gotowych do użycia granatów i łatwy sposób montażu na dowolnej platformie. Wersja demonstratora SKWA (zbudowanego dla bwp Puma) posiada możliwość zmiany kąta ustawienia bębna/wyrzutni z granatami w azymucie i elewacji. 

Porównanie kluczowych parametrów i możliwości wybranych systemów samoosłony

Nowoczesne rozwiązania systemów osłony wielospektralnej pozwalają na postawienie skutecznych zasłon w całym zakresie widma podczerwonego, widma widzialnego od 0,4 do 10 µm oraz promieniowania laserowego od 5,5 do 15 µm. Rozmieszczenie wyrzutni granatów na różnych platformach powinno pokrywać przestrzeń 360⁰ wokół ochranianego obiektu/pojazdu (bez konieczności zmian jego położenia czy np. ruchu wieży – czas ma tu istotne znaczenie). Czas reakcji (wystrzelenia granatu i tworzenia zasłony) obecnie wynosi ok. 2,5 sek i mniej, niezależnie od panujących warunków atmosferycznych. Masa zestawu powinna być jak najmniejsza przy jednoczesnym zapewnieniu jak największej liczby granatów do natychmiastowego użycia a budowa wyrzutni i sposób jej montażu nie powinien naruszać struktury kadłuba/wieży oraz ograniczać działania innych systemów, elementów czy sensorów.

Wykaz kluczowych parametrów wybranych systemów samoosłony

• - dane szacunkowe

Nowoczesne rozwiązania wyrzutni granatów wielospektralnych, możliwość ich łatwego montażu, rozbudowy czy współpracy z innymi systemami osłony dają unikalne zdolności w zakresie ochrony obiektów/pojazdów czy pododdziałów wojskowych. Skuteczna zasłona pozwala nie tylko na przetrwanie czy uchronienie pojazdu/obiektu w czasie prowadzenia różnych działań w ramach konfliktu militarnego, ale obecnie chroni również wyposażenie i sprzęt podczas prowadzenia misji stabilizacyjnych czy pokojowych (prowadzenie patroli, rozpoznania, działania prewencyjne, wsparcie logistyczne i humanitarne).

Marek Dąbrowski