Czołg M-84: Bałkańska modernizacja T-72 [ANALIZA]

Socjalistyczna Federalna Republika Jugosławii w latach 70. pozyskała z ZSRR licencję związaną z produkcją wówczas najnowszych, dostępnych na eksport czołgów T-72. Jednak w przeciwieństwie do innych krajów Bloku Wschodniego status tego kraju (polityczny i prawny) powodował, że mógł on samodzielnie dokonywać modernizacji tego wozu co zresztą dość szybko wprowadzono do realizacji. Bowiem już w 1982 roku zaprezentowano prototyp oznaczony jako M-84, którego powstanie było dziełem kilku przedsiębiorstw kierowanych przez Wojskowy Instytut Techniczny z Belgradu. Celem prac było (przy minimalnej ingerencji w samą konstrukcję) dokonanie zasadniczych zmian w wyposażeniu, tak by czołg spełniał wymagania stawiane przez ówczesne pole walki.

M-84

Różnice konstrukcyjne pomiędzy M-84 a oryginalnym T-72 są w zasadzie minimalne i ograniczają się do zmian wszędzie tam, gdzie instalacja nowego wyposażenia czy systemów tego wymagała zgodnie z życzeniem armii. Również układ napędowy, zawieszenie i zasadnicze uzbrojenie pozostały te same. Według niektórych danych poziom zapewnianej osłony balistycznej  nie był identyczny a wynikał z zastosowania krajowych gatunków stali pancernej.

W M-84 wprowadzono krajowy system kierowania ogniem (SKO) SUV M-84 (LMS), w skład którego weszły celownik dzienno-nocny działonowego DNKC-2 oraz dalmierz laserowy. Wóz wyposażono w peryskopy TNP-160, TNP-165A, TNP-65 i TNPO-168W oraz pasywny peryskop kierowcy PPV-2. Zewnętrznie wyróżniał go pionowy czujnik meteo umieszczony nad armatą w osi wieży. Ponadto wóz wyposażono w nową radiostację i system ochrony przed bronią ABC - DRHT.

Produkcja seryjna M-84 rozpoczęła się w 1983 roku z ostatecznym montażem w Đuro Đaković w mieście Slavonski Brod. Oprócz wersji podstawowej dostarczano odmianę dowódczą oznaczoną M-84K oraz wóz zabezpieczenia technicznego M-84AI.

M-84A

Pierwsza modernizacja M-84 sprowadziła się do ulepszenia zastosowanych w czołgu systemów elektronicznych oraz wprowadzeniu dodatkowego wyposażenia. Ponadto oryginalny silnik W-46-6 otrzymał dwie turbosprężarki, dzięki czemu jego moc wzrosła do 737 kW (1000 KM) a przez to prędkość maksymalna czołgu do 70 km/h. To ostatnie posunięcie miało też zrekompensować wzrost masy pojazdy do ok. 44 ton.

Nowy SKO Omega-84 z celownikiem działonowego SCS-84, komputerem balistycznym i systemem detekcji opromieniowania wozu wiązką laserową, znacznie poprawiał efektywność czołgu na polu walki. Na tyle, by badane w ZSRR egzemplarze uzyskały dość wysokie noty od sowieckich inżynierów i wojskowych.

Ogółem czołgów M-84 i M-84A do początków lat 90. zbudowano ok. 700 egzemplarzy na własne potrzeby. Powstała też ich odmiana eksportowa M-84AB (M-84 ABK w wersji dowódczej) dla Kuwejtu, różniąca się od pierwowzoru dalej zmodyfikowanym SKO. Czołgów tych Kuwejt użył podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej z dużym powodzeniem (tylko dwa wozy uległy uszkodzeniu, ale szybko powróciły do służby).

Chorwackie modernizacje

Po rozpadzie Jugosławii w 1991 roku, to Chorwacja przejęła zakład Đuro Đaković, ale produkcja czołgów i innego sprzętu wojskowego gwałtownie spadła do czego przyczynił się również konflikt na Bałkanach. Jednak podjęto starania, by przygotować i przetestować kilka wariantów modernizacji M-84A, głównie z myślą o eksporcie.

Dziś Wojska Lądowe tego kraju eksploatują 75 maszyny M-84/84A (71 operacyjnych i cztery służące do szkolenia kierowców) z których 16 (jedną kompanię) planuje się poddać modernizacji a kolejnych 16 zmodernizować w dalszej kolejności. Pozostałe mogą być również zmodernizowane, przeniesione do rezerwy lub zamienione na wozy wsparcia.

W połowie lat 90. ponownie Kuwejt zainteresował się pozyskaniem wozów zabezpieczenia technicznego bazujących na M-84AB. Powstała jedynie prototyp, eksploatowany następnie przez armię serbską. Były też plany wspólnej modernizacji kuwejckich maszyn M-84AB przez Serbię, Chorwację i Słowenię. W zasadzie te dwa pierwsze kraje mają odpowiednią bazę przemysłową do realizacji takich zdań. Jednak do utworzenia konsorcjum nie doszło.

Pierwszą poważniejszą modernizacją M-84A przeprowadzoną w Chorwacji był M-84A4 Sniper wyposażony w nowy SKO (m.in. z dzienno/nocnym przyrządem dowódcy SCS-84, komputerem balistycznym DBR-84 czy systemem łączności firmy Racal Electronicsale) oraz zmodyfikowane napędy armaty w azymucie i elewacji. Ponadto zaproponowano do jego napędu niemiecki silnik o mocy 1100 KM. Powstało łącznie 40 takich wozów, przy czym nie miały  one jednakowego wyposażenia czy napędu. Modernizacja do tego standardu została zakończona w 2008 roku.

Zupełnie innym podejściem modernizacyjnym był M-91 Wihor, ale wybuch wojny sprawił, że pozostał on na etapie testów. Kolejny model, M-95 Degman to efekt współpracy firmy Đuro Đakovićć z izraelskim Elbitem. Otrzymał on silnik o mocy 1200 KM oraz dodatkowe moduły pancerza reaktywnego RRAK a cała elektronika (w tym SKO i systemy łączności) pochodziły z Elbitu. Na wieży zainstalowano ZSMU Samson, a w ofercie pozostało przezbrojenie czołgu ze 125 mm armaty na 120 mm, spełniającą normy zachodnie (np. konstrukcji szwajcarskiej firmy RUAG lub od niemieckiego Rheinmetalla). Ponadto dodano cyfrowy panel sterowania i dzienno-nocny system obserwacyjny kierowcy CODRIS-E. Nie do końca potwierdzone są natomiast informacje, że na stanowisku działonowego zamontowano kamerę termowizyjną. Niemal równolegle z rozwojem M-95 powstawał M-84D. Ten pojazd to z kolei demonstrator szybkiej konwersji starszych maszyn rodziny M-84 do poziomu reprezentowanego przez M-95. Przy czym ostateczny zakres dokonanych modyfikacji zależał by od wymagań strony zamawiającej. Na czołgu zamontowano panele RRAK i systemu ostrzegania o opromieniowaniu wiązką laserową LIRD-4B. Ponadto wyposażono go w cyfrowy komputer balistyczny Omega (słowackiej Fotony) i ZSMU Samson (izraelskiego Rafaela) lub Protector (norweskiego Kongsberga).

Serbskie dokonania

Wojska Lądowe (Kopnena Vojska) tego kraju eksploatują ok. 214 wozów wersji M-84A i mają zmagazynowane 53 oryginalne T-72M1/M1M oraz radzieckie T-72M. Dołącza do nich 30 wozów T-72B1MS przekazanych jak darowizna przez Federację Rosyjską.

Co do samego zakresu modyfikacji czołgów M-84 to Serbowie od lat oferują dla własnej armii oraz na eksport szereg różnych rozwiązań. Wymienić tu można chociażby montaż wkm M87 lub km M86A czy wykonywanie prac kontrolno-naprawczych obejmujących celownik dzienno-nocny działonowego DNKC-2, pasywny peryskop kierowcy PPV-2 i peryskopy TNP-160, TNP-165A, TNP-65 oraz TNPO-168W. W zmodyfikowanych wozach zastosowano też oryginalny układ ochrony silnika przed nieumiejętnym rozruchem i nagłym spadkiem ciśnienia oleju.

W 2004 roku w Serbii zaprezentowano projekt M-84AS (znany również jako M-84B1 lub M-2001), czyli gruntowanie zmodernizowany M-84A. Wóz ten otrzymał nowy silnik o mocy 1200 KM oraz ulepszoną elektronikę.

W maju 2017 roku pokazano M-84AS1, który oferuje Wojskowy Instytut Techniczno-Remontowy (TRZ – Tehnicki Remontni Zavod). Na wieży tej maszyny zamontowano system samoosłony z czujnikami ostrzegającymi o opromieniowaniu wozu laserem oraz ZSMU z 7.62 mm km (z kolei 7.62 mm km sprzężony z armatą wyposażono przełącznik rodzaju ognia). Dowódca otrzymał przyrząd obserwacyjny TOMS. Modyfikacji uległa też aparatura dymotwórcza a poziom zapewnianej osłony zwiększono poprzez montaż dodatkowych osłon balistycznych (w tym nieenergetycznego pancerza reaktywnego II generacji typu ERO M19) i prętowych ekranów przeciwkumulacyjnych czy też aktywnego systemu ochrony pojazdów typu soft kill.

Wóz został także wyposażony w system łączności produkcji francuskiego Thalesa oraz w nowe systemy - ochrony ABC oraz przeciwpożarowy, zabezpieczający przed nieprawidłowym uruchamianiem silnika i samym prowadzeniem maszyny przez kierowcę. Dodano nowy system przeciwwybuchowy zbiorników paliwa, nowe gąsienice oraz zaoferowano wprowadzenie nowej, bardziej skutecznej w działaniu amunicji.

Natomiast firma Jugoimport SDRP J.P. oferuje wariant modernizacji oznaczony M-84AB1. Jest to w zasadzie propozycja modułowa bowiem proponuje się zastosowanie dodatkowego pancerza reaktywnego, nowej optoelektroniki i SKO czy montaż ZSMU na wieży. Dodatkowo w czołgu opcjonalnie można zamontować zmodernizowaną armatę 2A46M (większa celność i możliwość wymiany lufy w warunkach polowych).

W kraju tym powstały też wozy oznaczone M-84M i M-84AS i są to w zasadzie eksportowe warianty czołgu M-84AB1. M-84AS przygotowano z wykorzystaniem wielu systemów krajowych czy rosyjskich, takich jak zintegrowany dzienno-nocny celownik DNNS 2 ATK z kamerą termowizyjną lub cyfrową FCS, cyfrowy SKO, system wspomagania dowodzenia (zobrazowania sytuacji bojowej) KIS M84. Ponadto istnieje możliwość instalacji uniwersalnej głowicy optoelektronicznej TOMS, aktywnego optoelektronicznego systemu samoobrony czy dodatkowego pancerza reaktywnego tzw. II generacji. W czołgu zmodyfikowano system ochrony przed bronią masowego rażenia, przeciwwybuchowy, zainstalowano cyfrowe środki łączności oraz istnieje możliwość zamontowania ZSMU M15 z 12.7 mm wkm.

M-84M wraz z Jugoimportem oferuje przedsiębiorstwo Remontni zavod Čačak. W tym wariancie zastosowano elektrohydrauliczny stabilizator w SKO, celownik działonowego ze stabilizowaną w dwóch płaszczyznach linią celowania i zintegrowanym dalmierzem laserowym oraz kanałem nocnym ze wzmacniaczem światła II generacji. Napęd zapewnia zmodyfikowany silnik W-46-6 o mocy 740 kW (1006 KM) a czołg otrzymała dodatkowy pancerz reaktywny.

M-84 i jego wersje w walce

Należące do armii Kuwejtu wozy M-84AB wykorzystano podczas I Wojny w Zatoce Perskiej. Walczyły tam one z irackimi T-72, ale przede wszystkim wykorzystywanymi przez ten kraj odmianami T-55 i T-62.

Jugosłowiańskie czołgi M-84/84A zostały użyte do eskortowania kolumn i niszczenia barykad w trakcie konfliktu z czerwca 1991 roku zmierzającego do odzyskania kontroli nad Słowenią. Pomimo braku posiadania ciężkiego sprzętu Słoweńskie Siły Zbrojne zniszczyły prawdopodobnie ok. 24 czołgów jugosłowiańskich. Kolejne straty poniesiono podczas walk prowadzonych latem i jesienią tego roku. W trakcie bitwy o Vukovar brak osłony wozów ze strony piechoty przyczynił się do uszkodzenia i zniszczenia kilku pojazdów pancernych w tym M-84. Łączne straty podczas tego konfliktu to ok. 50 maszyn.

Ponadto kilka zmodyfikowanych M-84 brało udział w działaniach w Bośni, ale dokładne dane co do liczby i zakresu ich wykorzystania nie zostały udostępnione.

Podsumowanie

Zarówno przemysł obronny byłej Jugosławii, jak i państwowe czy prywatne spółki działające w krajach powstałych po jej upadku były i są nadal w stanie efektywnie modernizować czołgi T-72 czy ich wersje pochodne. Już M-84 a szczególnie M-84A/M-84AB w wielu obszarach górowały nad swoimi odpowiednikami używanymi wówczas w ZSRR lub innych krajach Bloku Wschodniego.

Dziś zarówno Chorwacja, jak i Serbia (pomimo początkowych trudności) są nadal w stanie przedstawić własnym armiom czy z myślą o eksporcie interesującą ofertę modernizacyjną starszych M-84 czy T-72. Ofertę opartą o wybrane komponenty zagraniczne lub ich tańsze krajowe odpowiedniki. Możliwości modyfikacyjnych jest tak wiele, że czasami trudno jest się zorientować, czy dany model to zmodyfikowana czy już praktycznie mocno zmieniona konstrukcja.

Cechą charakterystyczną programów modernizacji czołgów płynącą z Bałkanów jest brak ingerencji w dotychczasowy kadłub czy wieżę a oparcie się głównie na wymianie elektroniki, optoelektroniki oraz układu napędowego. Ponadto oferowana jest możliwość wzmocnienia zapewnianej osłony balistycznej i przeciwminowej czy wymiana zasadniczego uzbrojenia czołgu na nowsze modele lub zgodne ze standardami NATO.

Zakres wprowadzanych zmian, zależy tylko i wyłącznie od wymagań zamawiającego i jego możliwości finansowych oraz (co warte kolejnego podkreślenia) ma charakter modułowy.

Zaprezentowany pakiet modernizacyjny, opracowany wspólnie ze spółką Jugoimport SDPR, obejmuje unowocześniony system kierowania ogniem z dzienno-nocnym celownikiem DNNS 2ATK i kamerą termowizyjną nowej generacji, system informacji o sytuacji bojowej KIS M84, przyrząd obserwacyjny dowódcy TOMS, systemy łączności francuskiej spółki Thales czy system ostrzegający przed opromieniowaniem wiązką lasera.

Czołg wyposażono w nieenergetyczny pancerz reaktywny drugiej generacji (NERA) typu ERO M19, aktywny system ochrony pojazdów (ASOP) klasy soft-kill oraz prętowe osłony przeciwkumulacyjne. Według Serbów, zwiększono dzięki temu ochronę balistyczną przed zagrożeniem ze strony nowoczesnych przeciwpancernych pocisków kierowanych (w tym klasy top-attack) i z tandemowymi głowicami kumulacyjnymi.

Uzbrojeniem głównym pozostaje 125-mm armata gładkolufowa 2A46, która została dostosowana do strzelania przeciwpancernymi pociskami kierowanymi 9M119M Refleks i 9K120 Swir, a na stropie wieży umieszczono zdalnie sterowany moduł uzbrojenia M15 z 12,7-mm karabinem maszynowym. Wóz wyposażono w nowy system ochrony przez zagrożeniami atomowymi, biologicznymi i chemicznymi (ABC), nowe gąsienice oraz układ sterowania napędem z zabezpieczeniem przed błędami kierowcy w czasie jazdy i podczas rozruchu.