Traktat INF przechodzi do historii. Polityczne spory utrudnią odpowiedź NATO [OPINIA]

2 sierpnia upływa termin zawieszenia udziału Stanów Zjednoczonych w traktacie o likwidacji pocisków średniego i pośredniego zasięgu. Tym samym zawarta jeszcze w latach 80. między USA i ZSRR umowa przestaje obowiązywać. To otwiera drogę do ponownego wprowadzenia na wyposażenie przez Stany Zjednoczone pocisków bazowania lądowego o zasięgu od 500 do 5500 km.

Decyzja administracji prezydenta Trumpa związana jest z naruszeniem układu o pociskach średniego zasięgu przez Rosję. Moskwa od lat pracowała nad pociskiem manewrującym typu 9M729, odpalanym z niektórych wyrzutni systemu Iskander i charakteryzującym się zasięgiem ponad 2000 km. Pocisk ten jest zbliżony konstrukcyjnie do rakiet manewrujących systemu Kalibr, odpalanych również z okrętów nawodnych i podwodnych, używanych od 2015 roku bojowo w Syrii.

Formalnie jako pierwsza o naruszenie traktatu INF Rosję oskarżyła jeszcze administracja Baracka Obamy, w 2014 roku. O pracach nad systemem 9M729 Amerykanie wiedzieli już wcześniej, ale nie podnosili tej kwestii publicznie, w nadziei na obniżenie napięcia z Rosją i uratowanie traktatu. Taka pasywna postawa doprowadziła do tego, że w 2017 roku Moskwa rozmieściła „zakazane” traktatem wyrzutnie rakiet manewrujących.

Administracja prezydenta Trumpa postawiła na bardziej zdecydowaną odpowiedź wobec Rosji. W Stanach Zjednoczonych nabrały tempa prace dotyczące wyboru ewentualnych środków odpowiedzi wojskowej (pierwsze analizy miały miejsce jeszcze za poprzedniej administracji). Prowadzono również rozmowy z NATO. W efekcie w trakcie lipcowego szczytu w Brukseli w 2018 roku przyjęto deklarację, w której po raz pierwszy wymieniono z nazwy pocisk manewrujący 9M729 jako ten, który został opracowany i rozmieszczony z naruszeniem traktatu.

Kilka miesięcy później, na początku grudnia ministrowie spraw zagranicznych państw NATO zgodnie zadeklarowali, że wspierają stanowisko Stanów Zjednoczonych o istotnym naruszeniu (ang. material breach) warunków traktatu, właśnie przez rozmieszczenie pocisków 9M729. Stwierdzili też, że odpowiedzialność za zachowanie tej umowy leży po stronie Rosji. De facto stanowiło to więc formalne poparcie decyzji USA o zawieszeniu udziału w traktacie. Równolegle Stany Zjednoczone zapowiedziały, że Rosja ma 60 dni na powrót do przestrzegania traktatu, a w przeciwnym wypadku zawieszą swoje zobowiązania wynikające z tej umowy.

Amerykańskie ultimatum upłynęło na początku lutego, po czym USA zawiesiły swój udział w umowie, rozpoczął się półroczny „okres wypowiedzenia”, który upływa właśnie 2 sierpnia. Po tej dacie USA nie będą już formalnie związane traktatem. Również Rosja, rzekomo „w reakcji” na ruch Stanów Zjednoczonych, przyjęła przepisy otwierające drogę do formalnego wycofania się z traktatu (bo faktycznie łamie go już od kilku lat). To element wojny informacyjnej, związanej z łamaniem traktatu INF.

W styczniu rosyjskie siły zbrojne przeprowadziły „demonstrację” wyrzutni pocisków 9M729, ale nie dawała ona żadnych możliwości zweryfikowania, jakie są realne parametry tego systemu. Rosyjskie władze bardzo długo ukrywały samo istnienie pocisku 9M729. Sprzyjał temu fakt, że do systemu Iskander równolegle wprowadzono drugi pocisk manewrujący (9M728), o krótszym zasięgu. Rosjanie prowadzili (i nadal prowadzą) szeroko zakrojone działania informacyjne, mające ukryć łamanie traktatu INF i przerzucić odpowiedzialność za wygaśnięcie umowy na USA.

W listopadzie 2018 roku ówczesny dyrektor wywiadu narodowego Dan Coats stwierdził, że program testów pocisku był celowo zorganizowany w taki sposób, aby ukryć charakter prób i realne parametry pocisków 9M729. Stwierdził też, że samą nazwę pocisku władze Rosji potwierdziły dopiero, gdy ujawnili ją Amerykanie. Rosyjskie władze oskarżały też USA o naruszenie traktatu INF poprzez rozmieszczenie wyrzutni Aegis Ashore w Polsce i Rumunii, choć te nie są zdolne do odpalania pocisków manewrujących i nie są objęte traktatem.

Naruszenie traktatu INF przez Rosję wielokrotnie potępiał też sekretarz generalny NATO Jens Stoltenberg. Mówił między innymi, że rosyjskie wyrzutnie są mobilne, trudne do wykrycia, i zdolne do przenoszenia zarówno ładunków konwencjonalnych, jak i jądrowych. Co za tym idzie, trudno dokładnie określić, ile wyrzutni jest gotowych do użycia, jakim obszarom zagrażają, i w jakim stopniu. Jest to o tyle istotne, że z Rosji słychać było sygnały, że Moskwa nie rozmieści „jako pierwsza” pocisków o zasięgu INF w europejskiej części Rosji. W praktyce tego typu komunikaty miały na celu zniechęcenie państw zachodnich do rozlokowania na swoim terytorium pocisków o zasięgu INF.

Tyle, że po pierwsze rosyjskie deklaracje w odniesieniu do tego traktatu były już wcześniej mało wiarygodne, a po drugie – przerzut mobilnych wyrzutni po terytorium o kilka tysięcy kilometrów to kwestia godzin. Rosjanie ćwiczą tego typu ruchy, oficjalnie z wykorzystaniem standardowych Iskanderów.

Jakie konsekwencje końca traktatu INF?

Warto zatrzymać się na chwilę przy wojskowych skutkach wygaśnięcia traktatu INF. W swoim pierwotnym założeniu eliminował on całą klasę broni jądrowej – rakiety balistyczne i manewrujące, zagrażające przede wszystkim terytorium Europy. Celowo użyto tutaj określenia „broni jądrowej”, bo podstawowym przeznaczeniem rakiet rozlokowywanych przez USA/NATO i ZSRR było właśnie przenoszenie głowic jądrowych.

Jednocześnie czas od momentu odpalenia pocisków balistycznych pośredniego zasięgu do osiągnięcia celu jest krótszy niż w wypadku rakiet międzykontynentalnych, co daje teoretycznie szanse na przeprowadzenie zaskakującego ataku. Wiąże się też z większym ryzykiem popełnienia błędu w ocenie intencji przeciwnika – właśnie z uwagi na krótszy czas lotu.

Jednocześnie pociski cruise odpalane z platform lądowych (objęte traktatem INF) są trudniejsze do wykrycia, niż te wystrzeliwane z okrętów i samolotów. Dużo trudniej jest bowiem określić położenie lądowej, mobilnej wyrzutni, którą można zamaskować, niż okrętu czy bombowca.

Wreszcie, wprowadzenie wyrzutni bazowania lądowego, równolegle z systemami odpalanymi z okrętów i z powietrza daje możliwość przeprowadzenia zmasowanych ataków rakietowych z wielu kierunków. Takie uderzenie mogłoby przełamać nawet w miarę silną obronę powietrzną. Jednocześnie nie jest tajemnicą, że akurat naziemna obrona przeciwlotnicza należy do najbardziej zaniedbanych obszarów w NATO. Wykorzystanie pocisków o zasięgu INF umożliwia atak na cele w Zachodniej Europie. To z kolei otwiera drogę do uderzenia w infrastrukturę potrzebną do wprowadzenia sił wzmocnienia NATO do Europy Środkowo-Wschodniej, ale i do szantażu państw zachodnich, na przykład po to, aby ograniczyły one swoje zaangażowanie w kolektywną obronę wschodniej flanki w czasie kryzysu.

Naruszenie traktatu INF przez Rosję wymaga więc wojskowej odpowiedzi. Powinna ona obejmować wzmocnienie własnej obrony powietrznej, czy zwiększenie potencjału odstraszania za pomocą środków nie objętych tą umową (bombowce i pociski powietrze-ziemia, okręty), ale i rozmieszczenie własnych rakiet średniego zasięgu. To ostatnie byłoby o tyle ważne, że zlikwidowałoby asymetrię między państwami NATO a Rosją. W ten sposób Moskwa zostałaby zmuszona do rozwoju własnych środków defensywnych, które często i z zasady mogą być wielokrotnie droższe od systemów uderzeniowych.

Prace nad wypracowaniem odpowiedzi na działania Rosji już trwają. Wiele wskazuje jednak na to, że Sojusz Północnoatlantycki może zdecydować się jedynie na ograniczoną reakcję. W państwach zachodnich, a częściowo także i w USA, wśród decydentów i komentatorów widać niechęć do zdecydowanej odpowiedzi na działania Rosji. Winą za upadek traktatu INF często obarcza się... administrację Trumpa, która rzekomo ma kierować świat ku „nowemu wyścigowi zbrojeń”, choć ten „wyścig” już kilka lat temu rozpoczęła Rosja.

Politycy w Niemczech czy Holandii z pewnością pamiętają też protesty, jakie towarzyszyły rozmieszczeniu w ich krajach w czasach Zimnej Wojny amerykańskich rakiet Pershing i Gryphon z głowicami jądrowymi, co – przypomnijmy – doprowadziło do podpisania traktatu INF i następnie wycofania tej broni. Władze USA i NATO oficjalnie mówią, że rozważane środki odpowiedzi nie obejmują rozlokowania nowych systemów broni jądrowej średniego zasięgu w Europie.

W grę wchodzi więc wyłącznie opracowanie i rozlokowanie na kontynencie nowych typów uzbrojenia z głowicami konwencjonalnymi. Taki ruch byłby z pewnością wzmocnieniem odstraszania, jeżeli zostałby wsparty innymi elementami odstraszania i obrony. Otwarte jest jednak pytanie, dlaczego NATO „z góry” ma rezygnować z części opcji, skoro Moskwa nie stosuje się do żadnych ograniczeń, a rosyjskie rakiety w zasięgu INF są „podwójnego zastosowania”. W praktyce chodzi tutaj o względy polityczne.

Nie tylko w Europie, ale również w Stanach Zjednoczonych nie ma jednomyślności co do reakcji na złamanie postanowień układu INF przez Rosję. Demokraci, którzy objęli niedawno większość w Izbie Reprezentantów, krytykują decyzję o wycofaniu się z traktatu. Przeciwnikiem wycofania się z tej umowy jest np. nowy przewodniczący komisji obrony w Izbie Reprezentantów Adam Smith. Co więcej, Demokraci ostro sprzeciwiają się również wprowadzeniu innych środków przeciwdziałania, nie objętych umową, takich jak np. odpalane z okrętów podwodnych pociski Trident z głowicami jądrowymi o małej mocy. Tego typu broń ma w założeniu odstraszyć potencjalnego przeciwnika od jakiegokolwiek, nawet „ograniczonego” i „deeskalacyjnego” użycia broni jądrowej (np. na pociskach w zasięgu INF, ale nie tylko) w warunkach konfliktu. Przeciwnicy modyfikacji pocisków Trident argument, że tego typu systemy „ułatwiają” decyzję o użyciu broni jądrowej w sytuacji konfliktu. 

Jednakże, podejście oparte na „jednostronnym rozbrojeniu”, lansowane przez administrację Obamy doprowadziło do tego, że Rosja zyskała przewagę w niestrategicznej broni jądrowej, i... złamała traktat INF. Kwestie odstraszania jądrowego i rozwoju konwencjonalnych pocisków w zasięgu INF mogą być jedną z najtrudniejszych w wewnątrzamerykańskich negocjacjach dotyczących budżetu obronnego, może więc blokować również inne programy. Otwarte jest również pytanie, czy i w jakim kierunku amerykańska administracja zmieni kurs po wyborach prezydenckich w 2020 roku.

Niejako „w tle” sporu z Rosją o traktat INF znajduje się również rywalizacja z Chinami. Jako, że Pekin nie był sygnatariuszem traktatu INF, mógł legalnie – i rozwijał – pociski rakietowe średniego i pośredniego zasięgu bazowania lądowego, które mogą dotrzeć na wyspę Guam, a także do baz w Australii czy Japonii. Jeżeli USA wprowadzą na uzbrojenie pociski pośredniego zasięgu, mogą one trafić również na teatr Azji i Pacyfiku, właśnie na wyspę Guam czy do bazy Diego Garcia, dzięki czemu będą mieć w zasięgu część terytorium ChRL. Omawiane niedawno na Defence24.pl opracowanie amerykańskiego ośrodka CSBA pt. „Leveling the Playing Field – Reintroducing US Theater-Range Missiles in a post-INF World" mówi również o możliwości hipotetycznego rozlokowania takich rakiet na Alasce, dzięki czemu w zasięgu znalazłyby się istotne części terytorium ChRL, ale i Rosji.

Jeśli chodzi o konkretne systemy rakietowe, w Stanach Zjednoczonych mówi się o co najmniej kilku rozwiązaniach, we wszystkich przypadkach konwencjonalnych.

• Pierwszym jest pocisk manewrujący o parametrach zbliżonych do rakiety Tomahawk. The Guardian podaje, że taki pocisk może zostać przetestowany jeszcze w tym miesiącu. Rozmieszczenie tego typu broni byłoby stosunkowo najłatwiejsze, przynajmniej z technicznego punktu widzenia, bo do samej dyslokacji rakiet trzeba przecież państwa przyjmującego. Nota bene, pociski Tomahawk w wersji lądowej (system Gryphon) zostały wyeliminowane przez traktat INF, możliwe więc, że wrócą do służby po trzech dekadach.
• Drugim jest pocisk balistyczny o zasięgu około 4 tys. km.
• Trzecim jest całkowicie nowy system, prawdopodobnie oparty o broń hipersoniczną.
• Wreszcie czwartym jest program Long Range Precision Fires/Precision Strike Missile, zakładający budowę nowego pocisku taktycznego, zastępującego systemy ATACMS na wyrzutnie MLRS i HIMARS. Tego typu rakiety w czasie obowiązywania traktatu INF budowano z myślą o uzyskaniu zasięgu do 500 km, ale może on zostać łatwo wydłużony do 700-800 km. Oczekuje się, że system LRPF osiągnie wstępną gotowość około 2024 roku, a następnie ma być modernizowany.

Ewentualne wprowadzenie na wyposażenie pocisków w zasięgu INF pozwoliłoby Stanom Zjednoczonym na zwiększenie elastyczności systemu odstraszania NATO w Europie. Przykładowo, rakiety o zasięgu 750 km rozmieszczone na zachodzie Polski byłyby zdolne do rażenia celów w Obwodzie Kaliningradzkim, czy – w sytuacji rosyjskiej inwazji – na Litwie i dużej części terytorium Łotwy. Gdyby taki sam system rozmieścić w Rumunii, w zasięgu znalazłby się Krym. Z kolei rakiety o większym zasięgu, nawet rozlokowane w Wielkiej Brytanii czy Włoszech, byłyby zdolne do zwalczania celów na dużej części terytorium Rosji.

Oczywiście należy się spodziewać, że Moskwa – będąca dziś „o kilka kroków naprzód” będzie dalej rozwijać swój potencjał, zapewne równolegle z prowadzeniem działań informacyjnych. Można więc spodziewać się wprowadzenia nowych typów rakiet manewrujących o większych możliwościach (pojawiały się doniesienia o budowie pocisków cruise o zasięgu 4 tys. km), a także pocisków balistycznych i hipersonicznych. Trzeba pamiętać, że rosyjski pocisk balistyczny RS-26 Rubież jest przez wielu analityków uznawany za broń przeznaczoną właśnie do zwalczania celów na dystansie INF. W kierunku zwiększenia zasięgu mogą być rozwijane także systemy rakiet balistycznych Iskander, które już dziś prawdopodobnie mogą osiągnąć dystans około 700 km.

Naruszenie traktatu INF przez Rosję i jego wypowiedzenie przez USA mają więc daleko idące skutki dla systemu bezpieczeństwa. Stanowi to duże wyzwanie dla systemu obrony państw NATO. Ewentualna odpowiedź, aby była skuteczna, powinna obejmować zarówno środki ofensywne jak i defensywne. Sojusz podjął już pierwsze kroki w tym kierunku, i – przynajmniej formalnie – zachowuje w tej kwestii spójność.

Obserwując debatę publiczną w państwach zachodnich, czy nawet w USA można jednak mieć wątpliwości, czy NATO zdoła wypracować w pełni adekwatną odpowiedź. Przeciwnicy wypowiedzenia tej umowy przez Stany Zjednoczone mówią, że koniec traktatu INF wiąże się z ryzykiem eskalacji, wprowadzaniem nowych klas uzbrojenia itd. Trzeba jednak pamiętać, że to właśnie wdrożenie przez NATO odpowiedzi na sowieckie zbrojenia, w tym „kontrowersyjnych” pocisków Pershing i Gryphon doprowadziło do podpisania tej umowy i wycofania całej klasy uzbrojenia.

Dziś ta umowa – w wyniku naruszenia przez Rosję – przechodzi do historii. Bez zdecydowanej reakcji całego Zachodu trudno oczekiwać stworzenia odpowiednio silnego systemu odstraszania co, jak pokazują wcześniejsze doświadczenia, jest podstawowym warunkiem powrotu Moskwy do realnego zaangażowania w system kontroli zbrojeń, którego układ INF był fundamentem.