Działania nieregularne i niekonwencjonalne a Polska [RAPORT – Cz. 1]

W podpisanej w maju br. „Strategii Bezpieczeństwa Narodowego” wskazuje się na potrzebę budowania systemu obrony powszechnej w pełni wykorzystującego potencjał naszego społeczeństwa i państwa[1].  Zapis ten jest zbieżny z „Ustawą o powszechnym obowiązku obrony”, która wyraźnie określa, iż obrona Polski jest obowiązkiem każdego obywatela naszego kraju[2]. Uwzględniając nasze narodowe doświadczenia, potencjał potencjalnego przeciwnika oraz przebieg współczesnym konfliktów zbrojnych o charakterze asymetrycznym warto pochylić się nad możliwością prowadzenia działań nieregularnych oraz niekonwencjonalnych.

Te formy prowadzenia walki stosowane przez stronę pozornie słabszą przeciwko wielokrotnie silniejszej okazywały się często bardzo skuteczne. Niniejszy artykuł ma na celu wyjaśnić Czytelnikowi co kryje się pod obydwoma pojęciami, co się z nimi wiąże oraz zaproponować możliwe kierunki działań mających zwiększyć ich skuteczność z uwzględnieniem lokalnych uwarunkowań.

1. Wyjaśnienie pojęć.

Działania nieregularne są dość często mylone z operacjami specjalnymi[3] oraz zawężane do działań o charakterze partyzanckim. W tym ostatnim przypadku często jest mowa o prowadzeniu takich działań przez doraźnie zorganizowane zgrupowania taktyczne wojsk na terenach, które w sposób zamierzony lub wymuszony zostały opanowane przez przeciwnika[4]. Podejście takie jest sprzeczne z obowiązującym w Sojuszu Północnoatlantyckim, a także wskazuje na brak zrozumienia istoty ich prowadzenia. W NATO bowiem działania nieregularne są definiowane jako użycie bądź zagrożenie użyciem siły przez nieregularne oddziały, grupy lub osoby, często motywowane względami ideologicznymi lub kryminalnymi, w celu dokonania zmiany lub jej zapobieżenia, będące formą sprzeciwu wobec rządów lub władzy[5]. Jak z powyższej definicji wynika są prowadzone przez podmioty nie będące formalnie częścią sił zbrojnych.

Siłami nieregularnymi mogą być oddziały ochotnicze (milicje), organizacje paramilitarne lub część społeczeństwa nie godzące się na sprawowanie władzy przez siły polityczne lub wojskowe, które w ich ocenie nie mają ku temu legitymizacji[6] wynikającej chociażby z demokratycznie przeprowadzonych wyborów powszechnych bądź zostały narzucone przez  podmiot zewnętrzny (np. agresora). Celem ogólnym tak rozumianych działań nieregularnych jest sprzeciwienie się tymże władzom, a następnie za pomocą wywierania presji (w tym z użyciem siły) spowodowanie zmiany ich postępowania lub wręcz ich obalenie. Istotą działań nieregularnych jest więc działanie mające stopniowo wyczerpać (a jeśli to możliwe obalić) nielegalne władze oraz podległy im aparat przymusu za pomocą różnych działań (zbrojnych jak i niezbrojnych) prowadzonych przez siły nie będąc częścią sił zbrojnych (tj. siły nieregularne).

Tym co więc stanowi czy mamy do czynienia z działaniami regularnymi lub nieregularnymi są podmioty je prowadzące (odpowiednio – siły zbrojne, siły nieregularne), a nie stosowane przez nie sposoby prowadzenia działań. Te mogą być bowiem w części przypadków podobne (np. zasadzki, napady na osoby lub obiekty, wytwarzanie i dystrybucja nielegalnych materiałów informacyjnych, prowadzenie działań rozpoznawczych/wywiadowczych, ataki informatyczne). Takie definiowanie działań nieregularnych wynika także z obserwacji i doświadczeń zebranych podczas konfliktów zbrojnych ostatnich dziesięcioleci (np. Afganistan, Wietnam, Irak, Kuba, Algieria, Bliski Wschód). Podejście to znalazło również odzwierciedlenie w najnowszym wydaniu narodowego dokumentu doktrynalnego „Działania przeciwrebelianckie DD/3.4.4 (A)”[7], a także literaturze specjalistycznej osób zajmujących się tą problematyką[8].

Tym co różni działania nieregularne od działań regularnych są też przedmioty ich oddziaływania (rysunek 1). O ile w tradycyjnych (regularnych) działaniach zbrojnych przedmiotami tymi są głównie ośrodki władzy oraz siły zbrojne przeciwnika, to w przypadku działań nieregularnych są nimi głównie ludność cywilna oraz ośrodki władzy. Jednym z celów szczegółowych jest tu bowiem pozyskanie jak największego poparcia społecznego (zarówno czynnego jak i biernego), co umożliwia stopniowe zwiększenie nacisku na stronę przeciwną skokowo ograniczając jej swobodę działania oraz wyczerpując jej zasoby i determinację.

Stopień poparcia ze strony ludności cywilnej stanowi o możliwości funkcjonowania i przetrwania sił nieregularnych w obliczu wielokrotnie silniejszych sił oraz władzy uznawanych za okupacyjne lub nielegalne. Stąd też w przedmiotowych działaniach unika się prowadzenia na dużą skalę otwartej walki zbrojnej (do momentu aż ma ona duże szanse powodzenia) na rzecz prowadzenia tzw. działań pośrednich[9]. Te ostatnie z jednej strony osłabiają przeciwnika, a z drugiej pozyskują przychylność wspomnianej ludności. Mogą być one prowadzone w różnych formach takich jak:

• działania informacyjne z jednej strony dyskredytujące autorytet władz
  i podległych im sił (bezpieczeństwa/sił zbrojnych), a z drugiej podnoszące morale ludności (np. poprzez przekazywanie informacji o porażkach przeciwnika);
• nawoływanie do nieposłuszeństwa lub wzniecania niepokojów społecznych
  (np. w postaci strajków, odmawiania świadczenia pracy czy usług, manifestacji);
• prowadzenie działań psychologicznych ukierunkowanych na zastraszenie
  przedstawicieli władz czy lojalnej im administracji;
• tworzenie alternatywnej dla władz konspiracyjnej administracji, systemu pomocy społecznej, edukacji itp.;
• działania wywiadowcze (zarówno na własny użytek jak i własnych regularnych sił zbrojnych lub władz państwowych np. na uchodźstwie);
• sabotaż;
• pojedyncze akcje zbrojne (np. zamachy, zasadzki, akty dywersji) w miastach;
• działania partyzanckie na prowincji.

Z czasem wraz ze słabnięciem przeciwnika ww. wachlarz może być rozszerzany o działania zbrojne na większą skalę (np. powstania zbrojne), które mogą skutecznie pogłębić destabilizację oraz uczynić sprawowanie kontroli przez przeciwnika nad terenem i lokalną ludnością zbyt kosztownymi. Przy odpowiedniej synchronizacji działań nieregularnych ze wsparciem zewnętrznym (w tym regularnymi działaniami zbrojnymi) możliwe jest  doprowadzenie do klęski przeciwnika i w efekcie trwałego opanowania danych terenów[10].

Działania nieregularne, podobnie jak regularne, są prowadzone na trzech poziomach: strategicznym, operacyjnym i taktycznym. Ten pierwszy ukierunkowany jest na zorganizowanie i zespolenie długotrwałego wysiłku ruchu oporu w celu wpływania na określone postawy ludności i przejmowanie nad nią kontroli umożliwiającej przejęcie władzy bądź doprowadzenie do zmiany nastawienia społeczeństwa w państwie agresora i jego polityki.

Działania nieregularne na poziomie operacyjnym koncentrują się na koordynacji wysiłków zmierzających do osłabiania przeciwnika (jego woli walki, potencjału, zwiększanie kosztów okupacji). Wreszcie na poziomie taktycznym działania nieregularne polegają na rozbudowie komórek ruchu oporu, prowadzeniu lokalnych działań (zbrojnych, niezbrojnych) w celu pozyskiwania wsparcia miejscowych społeczności, osłabiania funkcjonowania lokalnych władz i podległych im sił bezpieczeństwa oraz zastraszania kolaborującej lub wrogiej  ludności. Co warto podkreślić omawiane działania mają charakter długoterminowy, które mogą trwać miesiącami, a nawet latami.

Prowadzeniem działań nieregularnych zajmuje się zbrojny ruch oporu definiowany jako  …zwykle organizacja polityczno-wojskowa realizująca swoją koncepcje walki, podporządkowana określonej ideologii[11].

Zwykle składa się on z czterech podstawowych części składowych (rysunek 2):

• podziemia czyli podstawowego elementu struktur odpowiedzialnego za prowadzenie działań konspiracyjnych (a więc w ukryciu). Jego zadaniem jest zorganizowanie przywództwa (np. podziemnych struktur rządowych czy administracyjnych), łączności, dywersji, sabotażu, działań wywiadowczych i kontrwywiadowczych, operacji informacyjnych, działań w cyberprzestrzeni, zabezpieczenia finansowego, logistycznego oraz rekrutacji ochotników;
• partyzantki, bojowników czyli z reguły część lokalnej społeczności, nie będącej częścią regularnych pododdziałów wojskowych (mogącej jednak posiadać w swoich szeregach także byłych jak i czynnych żołnierzy), której celem jest prowadzenie otwartej walki zbrojnej. Z tego też względu jej struktura i zasady są oparte na wzorcach wojskowych;
• zaplecza czyli tej część ludności, która czynnie lub biernie wspiera struktury podziemne (np. zapewniając środki finansowe, dostarczając informacje, sympatyzując z ruchem oporu);
• dowództwa, kierownictwa (ang. Command and control - C2) występującego na różnych szczeblach (centralnych, regionalnych, lokalnych), którego zadaniem jest dowodzenie, kontrola i koordynacja działań całego ruchu oporu aby uzyskać efekt synergii i zrealizować postawione cele. Składa się ono m.in. z kierownictwa podziemia, zaplecza i partyzantki, przedstawicieli struktur rządowych, a także wspierających ich działania agentów służb specjalnych.

Proporcje pomiędzy podziemiem a partyzantką mogą być różne w zależności od lokalnych uwarunkowań, a także siły i aktywności władz oraz podległych im sił bezpieczeństwa.

Z kolei działania niekonwencjonalne są to …działania wojskowe prowadzone przez, lub z udziałem ugrupowań konspiracyjnych oraz oddziałów partyzanckich, w celu umożliwienia ruchowi oporu lub rebeliantom wywierania wpływu, zakłócania działań, a także obalenia rządu lub sił okupacyjnych[12]. Prowadzą je podmioty regularne takie jak np. służby specjalne oraz siły zbrojne (w szczególności wojska specjalne, jednostki działań psychologicznych, walki informacyjnej, współpracy cywilno-wojskowej). Działania niekonwencjonalne mają na celu zapewnienie wszechstronnego wsparcia prowadzonym przez zbrojny ruch oporu działaniom nieregularnym (rysunek 3).

Wsparcie te może przybierać różne formy takie jak np. doradztwo, szkolenie członków ruchu oporu, przysyłanie wykwalifikowanego personelu, dostarczenie środków finansowych czy sprzętu, ostrzeganie o zamiarach przeciwnika, udzielanie zbrojnej pomocy czy prowadzenie na szeroką skalę działań informacyjnych i psychologicznych. Pełnią więc rolę komplementarną w stosunku do działań nieregularnych. Co ciekawe publikacje na temat działań niekonwencjonalnych w postaci dokumentów normatywnych występują m.in. w literaturze sił zbrojnych USA czy Polski. Brak jest natomiast sojuszniczych dokumentów doktrynalnych na temat tych działań z uwagi na zróżnicowane do nich podejście (i doświadczenia historyczne) przez poszczególne kraje członkowskie NATO. 

Jak pokazuje historia, działania niekonwencjonalne często wręcz warunkują odniesienie sukcesu przez zbrojny ruch oporu. Jako dowód można przytoczyć przykład obydwu wojen na Półwyspie Indochińskim, podczas których Viet-Minh, a później Viet-Cong otrzymywały pomoc ze strony Chińskiej Republiki Ludowej, Związku Radzieckiego oraz Wietnamu Północnego (tego ostatniego państwa podczas II wojny indochińskiej prowadzonej w latach 1955-1975). Podobna sytuacja ma miejsce obecnie na Bliskim i Środkowym Wschodzie (wsparcie Iranu dla Hamasu i Hezbollachu oraz Huti w Jemenie). Brak natomiast takiego wsparcia przyczynił się np. do rozbicia polskiego zbrojnego podziemia antykomunistycznego po zakończeniu II wojny światowej.

Ppłk rez. dr Marek Gryga 

W drugiej części artykułu zostaną przedstawione uwarunkowania działań nieregularnych i niekonwencjonalnych w Polsce oraz wnioski dotyczące rozwoju zdolności tego rodzaju i ich wykorzystania w systemie obronnym RP.

[1] „Podniesienie odporności państwa na zagrożenia, poprzez tworzenie systemu obrony powszechnej, opartego na wysiłku całego narodu oraz budowanie zrozumienia dla rozwoju odporności i zdolności obronnych Rzeczypospolitej Polskiej”, Strategia Bezpieczeństwa Narodowego 2020, s. 15, p.2

[2] „Obrona Ojczyzny jest sprawą i obowiązkiem wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej”, Ustawa z dnia 21 listopada 1967r. o powszechnym obowiązku obrony (Dz. U. 1967 Nr 44 poz. 220 z późn. zmianami), art.1

[3] Są to działania w ugrupowaniu przeciwnika (bądź na terenie będącym pod jego kontrolą) prowadzone przez specjalnie do tego przygotowane i wyposażone niewielkie pododdziały, będące częścią sil zbrojnych państwa. Podmiot prowadzący operacje specjalne ma więc charakter regularny. Operacje specjalne mają charakter działań regularnych gdyż wynikają z doktryn przyjętych w siłach zbrojnych państw oraz taktyki opisanej w regulaminach, podręcznikach czy instrukcjach wykorzystywanych w wojskach specjalnych  – przyp. autora.

[4] Regulamin Działań Wojsk Lądowych, sygn. DWLąd Wewn. 115/2008, Dowództwo Wojsk Lądowych, Warszawa 2008, s.241.

[5] Allied Joint Doctrine For Counterinsurgency (COIN) AJP-3.4.4 (A), Jul 2016, s. Lex-3; AAP-6 Słownik terminów i definicji NATO, NSA 2014, s. 226.

[6] Legitymizacja: 1) nadanie czemuś mocy prawnej, stwierdzenie zgodności z prawem, 2) formalna i faktyczna akceptacja przez społeczeństwo instytucji państwowych, stanowionego prawa lub władzy. Internet: https://sjp.pl [dostęp 15.08.2020r.]

[7] Działania przeciwrebelianckie DD/3.4.4 (A), Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych, Bydgoszcz 2018

[8] Usydus M., Zbrojny ruch oporu. Studium teorii i praktyki działań nieregularnych, Akademia Sztuki Wojennej, Warszawa 2017

[9] Są to działania ukierunkowane na oddziaływanie na zidentyfikowane słabe punkty lub obszary przeciwnika, które w sposób pośredni decydują o jego zdolnościach do osiągania jego celów. Takimi punktami/obszarami mogą być np. części gospodarki działające na rzecz sił zbrojnych, linie zaopatrzenia, grupy społeczne, administracja etc. Skuteczne oddziaływanie na nie prowadzi do stopniowego osłabienia zdolności oraz woli walki. Unika się przy tym otwartej konfrontacji z siłami zbrojnymi wroga, które są elementem silnym. Teorię takiego prowadzenia walki zbrojnej opublikował brytyjski historyk i teoretyk wojskowości Basil H. Liddell Hart w swojej książce Strategia. Działania pośrednie wydanej w 1929r. – przyp. autora 

[10] Przykładem takich działań były m.in. działania sabotażowo-dywersyjne francuskiego ruchu oporu w okresie poprzedzającym oraz w trakcie inwazji w Normandii w 1944r., działania partyzantki radzieckiej skierowane przeciwko Grupie Armii Środek podczas operacji „Bagration” w 1944r. czy Powstanie Paryskie w dniach 19-25.08.1944r.

[11] Usydus M, Zbrojny ruch oporu. Studium teorii i praktyki działań nieregularnych, s. 48.

[12] AAP-6 Słownik terminów i definicji NATO, NATO Standarisation Agency 2014, s. 403