Zrozumieć konflikt tajsko-kambodżański: rozgrywka USA i Chin?

Kambodża – Tajlandia; historyczny konflikt

W histori traktowanej profesjonalnie chodzi o wyciąganie racjonalnych wniosków na podstawie przeprowadzonych badań naukowych. Świadomość historyczna zbiorowości to utrwalenie pewnych faktów i wydarzeń kształtujących poczucie własnej odrębności i tożsamości. Konflikty graniczne nie należą do rzadkości i zawsze zawierają w sobie elementy świadomości historycznej, gorzej jeśli wejdą w stadium zbrojnej konfrontacji, kiedy górę biorą emocje mogące wymknąć się politykom spod kontroli.

Dla Kambodży odniesieniem historycznym jest wspaniałe imperium khmerskie, które władało niemal całym Półwyspem Indochińskim aż po Malaje, a dowodem wielkości są kompleksy zabytkowe Angkoru. Imperium powstawało od IX w., by w XIII osiągnąć szczyt a w XV ulec rozpadowi i to głównie za sprawą Tajlandii. Jak to zwykle bywa przyczyny były wielorakie zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne. Ludy tajskie stały się zagrożeniem pod koniec XIII w. prąc z północy i spychając Khmerów, by ostatecznie położyć kres wielkiemu imperium Angkoru. Ze strony wschodniej wzdłuż linii wybrzeża trwała stała ekspansja Wietnamu. W XVIII w. Kambodża znalazła się w trudnej pozycji geopolitycznej. Wtłoczona między Wietnam a Tajlandię (wówczas Syjam) nie tylko, że nie miała już określonych granic, ale w XIX w. znalazła się na krawędzi anihilacji. Tajlandia uzyskała kontrolę nad kambodżańskimi prowincjami Battambang i Siem Reap, w tym również nad Angkorem, a z kolei Wietnam pozyskał od skorumpowanych kambodżańskich władz lokalnych całą deltę Mekongu wraz z miastem Prey Nokor czyli dzisiejszym Ho Chi Minh City (dawniej Sajgon).

W drugiej połowie XIX w. w Indochinach pojawiły się europejskie mocarstwa. Francja ostatecznie dopełniła długiego procesu podboju Indochin w 1887 r., w których zajęta już w 1863 r. Kambodża została sprowadzona do statusu protektoratu. Podobnie stało się z dwiema prowincjami Wietnamu – Tonkinem i Annamem – oraz Laosem. Przy czym obszar delty Mekongu (obecnie południowa część Wietnamu) zwany Kochinchiną miał status zamorskiego terytorium Francji. Tajlandia jako Królestwo Syjamu zdołała utrzymać swą niezależność. Kolonializm francuski poniekąd uratował Kambodżę przed ostatecznym rozbiorem ze strony dwóch potężnych sąsiadów. W okresie kolonialnym rozpoczęła się również wielka francuska eksploracja Angkoru.

Do 1869 r. prowincje Battambang, Siem Reap jak i Sisophon zostały w pełni anektowane przez Tajlandię. Odebrano je na mocy traktatów francusko-tajskich w 1907 r. i włączono do kambodżańskiego protektoratu w zamian za wycofanie się Francji z tajskich prowincji Trat i Dan Sai. W czasie II wojny światowej Indochiny zostały zajęte przez Japonię, która dla upokorzenia Francuzów pozwoliła na funkcjonowanie francuskiej administracji kolonialnej zależnej od rządu w Vichy podporządkowując ją japońskim władzom okupacyjnym. W obliczu francuskiej porażki władze Tajlandii w październiku 1940 r. rozpoczęły działania zbrojne celem odzyskania utraconych w 1907 r. terytoriów. Wojna trwała do maja 1941 r., kiedy to obie strony podpisały narzucony przez Japonię traktat pokojowy. Część prowincji Siem Reap i cały Battambang przyznano na powrót Tajlandii, którą niebawem bo 8 grudnia 1941 r. (7 grudnia miał miejsce atak na Pearl Harbour) Japonia zaatakowała i zmusiła do zawarcia sojuszu dającego jej możliwość swobodnego operowania na terytorium Tajlandii.

Po zakończeniu II wojny światowej Francja nie umiała pogodzić się z duchem nowych czasów, w których nie było miejsca na odbudowę imperium kolonialnego. Prowadząc I wojnę indochińską głównie w Wietnamie zmuszona była w 1953 r. zaakceptować niepodległość Królestwa Kambodży, którą dyplomatycznie wywalczył dla niej charyzmatyczny książę Norodom Sihanouk. W 1954 r. na Konferencji Genewskiej uznano niepodległość wszystkich dawnych Francuskich Indochin, a więc Kambodży i Laosu oraz Wietnamu, który podzielono wzdłuż 17 równoleżnika na komunistyczny Wietnam Północny i Wietnam Południowy, który szybko wszedł w orbitę wpływów Stanów Zjednoczonych.

Niepodległa Kambodża pojawiła się na mapie w granicach wytyczonych jeszcze w 1907 r., aczkolwiek nie oznaczało to wyeliminowania problemów granicznych z Tajlandią. Niedokładne dookreślenie jeszcze w 1907 r. przede wszystkim odcinka granicznego wzdłuż linii działu wodnego Gór Dangrek doprowadziło do konfliktu o obszar prowincji Preah Vihear, na którym znajduje się unikatowy obiekt świątynny z przełomu XI i XII w. o tej samej nazwie. Wojska tajskie zajęły go w 1954 r. na co Kambodża odpowiedziała wniesieniem sprawy do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości uzyskując w 1962 r. korzystny dla siebie wyrok.

W samej Tajlandii znajduje się wiele obiektów khmerskich, wśród nich Phanom Rung w prowincji Buriram i Phimai na Płaskowyżu Khorat, ale nie oznacza to, by ktokolwiek z tego powodu wysuwał pretensje terytorialne. Gorzej sprawa przedstawia się z Preah Vihear czy z położoną tuż przy obecnej granicy południowej granicy tajsko-kambodżańskiej Sdok Kok Thom. Świątynia ta ma historyczne znaczenie dla Khmerów, jako że to właśnie tam znajduje się słynna stela z 1053 r., na której wyryte są inskrypcje w sanskrycie i starokhmerskim opisujące nie tylko dzieje świątyni ale i imperium khmerskiego począwszy od 802 r. Duchowe dziedzictwo odgrywa ogromną rolę w świadomości narodowej Kambodży, ale oczywiście nie jest to utożsamiane z chęcią „odbicia” dawnych terytoriów. Ustalona linia graniczna po zakończeniu sprawy Preah Vihear nie była i nie jest podważana.

Wojna w Kambodży, 1970-1997

W 1970 r. Kambodża stała się kolejnym ogniwem eskalującej amerykańskiej wojny w Wietnamie. Proamerykański rząd generała Lon Nola dokonał zamachu stanu i proklamował powstanie Republiki Khmerskiej. Terytorium neutralnej Kambodży od dłuższego już czasu było naruszane zarówno przez Wietnam Północny, który przez terytorium Laosu i Kambodży utrzymywał szlaki przerzutowe na południe (szlak Ho Chi Minha) jak i wojska amerykańskie i sajgońskie. Incydenty graniczne były nie do uniknięcia. Wycofując się z Indochin oficjalnie w 1973 r. USA materialnie wspierały rządy Lon Nola, ale o pomocy militarnej nie było mowy. Kambodża miała swoją wojnę domową z komunistycznym ruchem Czerwonych Khmerów, którym kierował Pol Pot.

Dewastacja kraju w ciągu 3 lat i 9 miesięcy rządów radykalnego wojującego komunizmu była niesamowita: ponad 1,2 mln. ofiar śmiertelnych (na 7,5 mln. mieszkańców), miliony okaleczonych fizycznie i mentalnie, zniszczona infrastruktura społeczna i materialna. Wizytówką rządów Czerwonych Khmerów są do dziś pola śmierci i miny przeciwpiechotne, których liczbę jeszcze w latach 90. obliczano na ponad 8 mln.

Ultrakomunizm był dla Pol Pota narzędziem do uzyskania -jak twierdził- pełnej niezależności od obcych wpływów. Chodziło o stworzenie czystego, nieskażonego społeczeństwa opartego na zupełnie nowych zasadach. Atomizacja społeczeństwa prowadziła do wyrugowania podstawowej komórki jaką jest rodzina i poddaniu każdej jednostki bezgranicznej woli rządzących. Wszystkie mniejszości były wrogiem wewnętrznym, co później przełożyło się na rodowitych Khmerów, zwłaszcza „mieszczuchów” skażonych „kulturą imperializmu” i uznawanych za ich agentów. Pol Pot skupiał w sobie wszystkie resentymenty wobec krajów sąsiednich, z tą jednak różnicą, że wrogiem numer jeden był Wietnam a nie Tajlandia. Nie brało się to z żadnej sympatii do Tajów, których kultura jest naznaczona wieloma elementami kultury khmerskiej, ale raczej z nadania priorytetu wschodniemu sąsiadowi, z którym Pol Pot miał osobiście więcej do czynienia. Antywietnamska obsesja wywodziła się z chęci odebrania historycznych terytoriów khmerskich w delcie Mekongu. Od 1976 r. Czerwoni Khmerzy zaczęli pozbywać się prowietnamskiej frakcji wewnątrz partii (Hanoi 2000), zerwali stosunki dyplomatyczne z Wietnamem i przygotowywali się do ofensywy nieustannie eskalując konflikty na wschodniej granicy. W rezultacie w grudniu 1978 r. doszło do inwazji wietnamskiej, która w styczniu 1979 r. zmiotła rządy Czerwonych Khmerów, a sam Wietnam rozpoczął okupację Kambodży trwającą do 1993 r.

Czerwoni Khmerzy przeszli z powrotem do wojny partyzanckiej usadawiając się w dżungli wzdłuż granicy z Tajlandią mając swoje centrum w prowincji Anlong Veng. Co ciekawe w czasach ich rządów większe szanse przeżycia były w sektorach wschodnich przy granicy z Wietnamem aniżeli w zachodnich. Paradoks polegał na tym, że Tajlandia przyjmowała fale kambodżańskich uchodźców, a zatem najpierw tych, którzy uciekli przed reżimem Czerwonych Khmerów, a następnie samych Czerwonych Khmerów. Obszary przygraniczne z Tajlandią były najbardziej narażone na ciągłe starcia z wojskami nowych władz w Phnom Penh, toteż były a w niektórych miejscach i nadal są miejscem rozmieszczenia setek tysięcy min przeciwpiechotnych. Ostatecznie upadek i rozwiązanie ruchu Czerwonych Khmerów nastąpiło w 1998 r., co utorowało drogę do osiągnięcia stabilizacji w kraju.

Geopolityka Półwyspu Indochińskiego

Z politycznego i gospodarczego punktu widzenia Półwysep Indochiński można podzielić na dwa państwa o silnym i dwa o znacznie słabszym potencjale. Dla porównania:

Mając na uwadze obecny tajsko-kambodżański konflikt graniczny potencjały militarne przedstawiają się następująco:

Choć dane statystyczne są jednoznaczne ze wskazaniem na zdecydowaną przewagę Tajlandii wartość sił bojowych określają faktyczne działania oraz centrum dowodzenia. Jednakże należy wziąć pod uwagę siłę jednostek paramilitarnych i partyzanckich, a w tych Kambodża ma bardzo długą tradycję.

O ile pomiędzy Laosem a Tajlandią i Wietnamem w zasadzie nie ma żadnych resentymentów historycznych o tyle w przypadku Kambodży ich świadomość jest wciąż żywa. Polityka Kambodży to mieszanka lęku i neutralności oraz chęci utrzymania status quo. Zarówno w Kambodży jak w Laosie mocno zaznacza się obecność kapitału chińskiego, który traktuje się jako naturalną zaporę przeciwko ekspansji gospodarczej sąsiadów, którzy z kolei z dystansem traktują hegemoniczne plany Chińskiej Republiki Ludowej. Ustabilizowanie granicy z Tajlandią po 1962 r. w wyniku wyroku Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości a także wspólne członkostwo w organizacji Państw Azji Południowowschodniej ASEAN oznacza partycypację w systemie, który rozwija współpracę gospodarczą i rozwiązywanie konfliktów drogą pokojową.

Czy starcia graniczne mogą przerodzić się w regularną wojnę?

1. Obecne starcia graniczne nie są precedensem, wystarczy bowiem przywołać trzyletni kryzys graniczny z lat 2008-2011 ogniskujący się w okolicach świątyni Preah Vihear, który pochłonął ofiary śmiertelne w tym również z powodu użycia sprzętu artyleryjskiego. W spór został zaangażowany Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości oraz społeczność międzynarodowa proponująca mediację (m.in. Indonezja, Kanada, Rosja, USA, Malezja i Filipiny). Został on zakończony polubownie, albowiem zarówno Tajlandia jak Kambodża zgodziły się na obecność indonezyjskiej komisji rozjemczej w charakterze obserwatora, której zadaniem było rozdzielenie walczących stron;
2. Pierwszym sygnałem zaostrzenia relacji nie był incydent zbrojny z maja b.r. kiedy doszło do zbrojnego starcia w pobliżu Szmaragdowego Trójkąta Chong Bok (rejon graniczny między Laosem, Tajlandia i Kambodżą), ale prowokacyjne zachowanie się wojsk tajskich w lutym 2025 r., które zabroniły kambodżańskim turystom odśpiewanie hymnu narodowego w znajdującym się po stronie tajskiej sanktuarium Prasat Ta Meum Thom. Zważywszy na wrażliwość historyczną był to zakaz niepotrzebny pobudzający tylko resentymenty historyczne u Khmerów;

• Niezależnie od liczby ofiar – ponad 30 osób zabitych oraz ponad 120 tys. ewakuowanych starcia graniczne nie powinny przekształcić się w regularną wojnę i to pomimo zapowiedzi p.o. premiera Tajlandii. Odwołanie ambasadorów i personelu dyplomatycznego wprawdzie mocno podnosi temperaturę po obu stronach, a walki z udziałem artylerii i dronów mają dowodzić stanowczości obu rządów, to jednak żadnemu z nich nie przyświecają cele polityczne w postaci dokonania korekt czy przesunięć granicznych – przynajmniej nie w obecnej konfiguracji politycznej. Trudno wyobrazić sobie, by spotkało się to z pozytywnym przyjęciem w samym stowarzyszeniu ASEAN, ONZ czy państw oferujących swe pośrednictwo w zażegnaniu sporu;
• Ekstremalny wariant polegałby na wymknięciu się spod kontroli starć granicznych, a zatem ograniczenia tak w sferze obszarowej jak i w użyciu broni, którą skierowano by przeciwko ludności i obiektom cywilnym na masową skalę. Decyzje te należą już do najwyższych szczebli władzy. Pełnoskalowa wojna oznaczałaby przegraną Kambodży, ale tak naprawdę przyniosłaby straty obu stronom tak w sensie politycznym jak i gospodarczym, zwłaszcza że w obu przypadkach znakomitym źródłem dochodu jest turystyka. Przegrana dla Kambodży w bezpośrednim konflikcie zbrojnym nie byłaby równoznaczna z jego wygaszeniem. Pamiętajmy, że wojna partyzancka ma w Kambodży bardzo długą tradycję, a podszyta elementem historyczno-kulturowym uzyskałaby podbudowę moralną, a zatem zostałaby rozciągnięta w czasie szarpiąc siły Tajlandii;

1. Konflikt ten przypomina chwilowy wybuch ograniczonej co prawda, ale jednak przemocy, w której na szalę położony jest prestiż obu państw i rządów. Najlepszym wyjściem jest zatem pośrednictwo strony trzeciej i zażegnanie sporu, ale w tyle jest również niedwuznaczne ostrzeżenie ze strony Stanów Zjednoczonych, które zagroziły podwyżką ceł zarówno dla Tajlandii, jak i Kambodży do 36%;
2. Przyjęcie roli pośrednika ze strony Malezji i premiera Anwara Ibrahima doprowadziło 28 lipca do spotkania w Kuala Lumpur p.o. premiera Tajlandii Phumtham Wechayachai i premiera Kambodży Hun Manet, którego efektem miało być „bezwarunkowe" zawieszenie broni. Znaczenie spotkania wzmacniała obecność delegacji z Chin i USA. Efekt okazał się jednak krótkotrwały, gdyż w nocy 29 lipca walki wybuchły na nowo a wtórują im wzajemne oskarżenia o złamanie porozumienia;
3. Jedynym zatem racjonalnym rozwiązaniem jest w tej sytuacji pośrednictwo ASEAN wraz ze wsparciem ze strony USA i Chin i wypracowania warunków zawieszenia broni popartego realnymi konsekwencjami wynikającymi z jego złamania;
4. Następnym krokiem powinno być wprowadzenie tymczasowej komisji międzynarodowej, która nadzorowałaby realizację zawieszenia broni.

Według najnowszych doniesień z 28 lipca p.o. premier Tajlandii Phumtham Wechayachai i premier Kambodży Hun Manet przyjęli ofertę pośrednictwa Malezji. Spotkanie, w asyście przedstawicieli USA i Chin odbyło się w oficjalnej rezydencji premiera tego kraju Anwar Ibrahima, a jego bezpośrednią konsekwencją jest wynegocjowane „bezwarunkowe” zawieszenie broni, które ma obowiązywać od północy 28 lipca. Jest to pierwszy krok w kierunku osiągnięcia konkretnego porozumienia wzmacniając jednocześnie międzynarodową pozycję Malezji.

Konkludując: żadnej ze stron konfliktu nie przyświecają określone wojenne cele polityczne. Eskalacja jest wynikiem sytuacji konfliktowej generującej problem prestiżu władz w Bangkoku i Phnom Penh, a szczególne znaczenie ma tu wymiar wewnętrzny. a zatem nastroje społeczne i narodowe. Jedynym racjonalnym wyjściem są dalsze negocjacje ale już za pośrednictwem ASEAN, w asyście przedstawicieli Stanów Zjednoczonych i Chin, w celu osiągnięcia stabilizacji i zakończenia starć zbrojnych, ale również wypracowania bardziej trwałego porozumienia zapobiegającego kolejnym tego typu wydarzeniom.