Koniec zasady masy. Nowoczesna walka piechoty na Ukrainie

Wymienione możliwości rażenia powodują, że skoncentrowane pododdziały o dużej sygnaturze, są podatne na szybkie wyniszczenie (rapid attrition). W rezultacie, odmiennie do działań przed 2023 r. i po upowszechnieniu uderzeniowych systemów bezzałogowych, pododdziały muszą liczyć się z uderzeniem przeciwnika na relatywnie dużej głębokości, w której potencjalnie nie ma bezpiecznych obszarów (Watling, 2025).

Wymienione problemy stawiają pod znakiem zapytania dotychczasowe rozwiązania doktrynalne w obszarze taktyki piechoty, która dostosowując się do współczesnego, wielodomenowego pola walki i dominacją środków rozpoznania i rażenia, stanęła przed wyzwaniem przyjęcia taktyki ugrupowań rozproszonych i dążenia do odbudowy roli manewru w walce. W tym miejscu należy zaznaczyć, że wiąże się to z rekonstrukcją tradycyjne pojmowanych pojęć manewru i masy, które dotychczas koncentrowały się na kontekście fizycznym (działanie): ruchu pododdziałów oraz koncentracji ludzi i środków walki w decydującym miejscu w celu uzyskania lokalnej przewagi nad przeciwnikiem i osiągnięcia zamierzonego efektu. Obecnie klasyczne postrzeganie manewru zostało zastąpione szerszym pojęciem zasady dyslokacji (manewr tradycyjny jest w niej podzbiorem), zaś zasada masy została zastąpiona zasadą masy minimalnej oraz zasadą koncentracji zdolności (Leonhard, 1998; Krauze 2005).

Ilustracją nadejścia wskazanych zmian może być rzeczywistość wojny na Ukrainie. Mimo że prowadzona przez armie będące w dużej mierze dysfunkcyjne w porównaniu do armii NATO, poprzez obserwowaną zdolność do adaptacji w warunkach wojny pełnoskalowej, konflikt może być ilustracją kluczowych zmian w prowadzeniu działań zbrojnych. Wskazywać na to mogą materiały filmowe czy zdjęcia, a także analiza dostępnych publikacji rosyjskich, omawiających doświadczenia i rekomendacje związane z działaniami taktycznymi. Opierając się na dostępnych źródłach, można stwierdzić, że radykalna zmiana w taktyce piechoty miała miejsce w latach 2022–2023, kiedy to nastąpiło załamanie się klasycznej koncepcji ataku zmechanizowanego i przejście do walki pozycyjnej. Wynikało to przede wszystkim z obserwowanej znacznej utraty potencjału pododdziałów zmechanizowanych a także innych problemów związanych z zasobami, determinowanych przez przedłużające się działania wojenne. Okres od 2023 do końca 2024 r. charakteryzuje się głęboką ewolucją i intensyfikacją istniejących trendów, a także wprowadzeniem kluczowych modyfikacji taktycznych i technologicznych, które uczyniły stare metody całkowicie nieprzystającymi do realiów końcowego okresu 2024 r. (Markin, 2024). Zmiany te, choć nie są nową rewolucją, stanowią wysoce radykalną adaptację w obliczu postępującej dominacji technologii.

W efekcie zdominowania lądowego pola walki przez systemy bezzałogowe i rosnących zdolności do rozpoznania i precyzyjnego rażenia celów różnego typu, podstawową zmianą obserwowaną w warunkach wojny pozycyjnej był renesans taktyki małych pododdziałów piechoty (small unit tactics). Pojęcie samo w sobie nie jest nowością, ponieważ we współczesnym kształcie powstało w okresie 1915-16. Analogicznie do współczesności, ówczesna radykalna zmiana koncepcji taktycznej również była wymuszona rzeczywistością wojny ery przemysłowej oraz dominacją broni maszynowej i artylerii, obserwowaną na polu walki od końca 1914 r. Analogicznie do okresu Wielkiej Wojny i falowych ataków piechoty anihilowanych przez broń maszynową, w warunkach wojny na Ukrainie dotychczasowy klasyczny model taktyczny natarcia kompanijnymi grupami bojowymi, wobec postępu technologii przekładającym się na wysoką świadomość sytuacyjną, dynamizację procesu decyzyjnego (pętla decyzyjna Boyd’a OODA) w czasie rzeczywistym, a także możliwości precyzyjnego rażenia przeciwnika, prowadził praktycznie do szybkiego załamania natarcia, a często także do całkowitej utraty zdolności bojowej pododdziału szturmowego po ataku. Co ciekawe, analogiczne do wydarzeń sprzed wieku, problemy obserwowano również w obszarze efektywności ogniowego przygotowania ataku.

W założeniu uderzenie artylerii powodować miało powstanie tzw. pauzy dezorganizacji, która wykorzystywana byłaby na korzyść nacierających pododdziałów. W warunkach wojny pozycyjnej lat 1914-18, głównym problemem stała się synchronizacja oddziaływania ogniowego artylerii i natarcia piechoty, czego klasycznym przykładem była katastrofa brytyjskiego natarcia 1 lipca 1916 r. nad Sommą. W kontekście analizowanych rosyjskich podręczników koncepcja ataku piechoty, oparta na „przyciskaniu do wybuchów własnych pocisków”, czyli wykorzystaniu „pauzy dezorganizacji” po przeniesieniu ognia artylerii, została uznana za całkowicie przestarzałą w warunkach końca 2024 r. ze względu na utratę przewagi ze względu na utratę przewagi informacyjnej i faktyczny zanik pauzy dezorganizacji. W wyniku stałej obecności bezzałogowych systemów rozpoznawczych, a także efektywny przesył informacji pomiędzy pododdziałami reakcja ogniowa obrony była zazwyczaj niemal natychmiastowa (Markin, 2024).

Obserwowana transparentność pola walki i efektywność rażenia potwierdziła nieskuteczność kluczowych założeń taktyki walki w konflikcie pełnoskalowym ukształtowanych w drugiej połowie XX w. i przejściową dominację nowej formy prowadzenia obrony nad działaniami zaczepnymi. Analogicznie do lat 1915-16 wymusiło to adaptację i poszukiwanie nowych form i narzędzi, które umożliwiłyby wyjście z tej patowej sytuacji i uzyskanie perspektywy powodzenia w działaniach zaczepnych. Rosjanie, porzucając dotychczasową doktrynę, odwołali się do znanej od 1915 r. współczesnej taktyki infiltracji piechoty (przenikania), która w teorii taktyki jest formą manewru zaczepnego  a także defensywnego w tzw. elastycznej obronie urzutowanej w głąb (elastic defense in depth) (Leonhard, 1998; Lind, 1985). W tym świetle popularne twierdzenie o tzw. śmierci manewru jest pozorne i jest półprawdą, ponieważ mamy do czynienia ze zmianą formy manewru wobec przemian w charakterystyce pola walki.

Infiltracja nie jest więc niczym nowym w taktyce piechoty, a Rosjanie potrafią ją również efektywnie wykorzystać. Istotą infiltracji (aтака скрытым подходом)  jest skryte przejście linii styczności (w warunkach ukraińskich pokonanie tzw. szarej strefy), a następnie wejście w ugrupowanie przeciwnika na wyznaczoną głębokość.

Kluczowym elementami decydującymi o powodzeniu infiltracji są:

a. skryte przemieszczanie się żołnierzy, przy optymalnym wykorzystaniu warunków pogodowych, ukształtowania terenu oraz środków maskowania przed obserwacją w pasmie widzialnym, noktowizji oraz w termowizji;

b. minimalizacja sygnatury przenikającego pododdziału poprzez podział pododdziału na niewielkie zespoły (3-5 żołnierzy);

c. ograniczenie prowadzenia łączności w celu minimalizacji sygnatury elektromagnetycznej;

d. wykorzystanie rozproszonego ugrupowania przeciwnika w obronie i wykorzystanie luk w celu przenikania;

e. zakłócania kompleksu rozpoznawczo – uderzeniowego przeciwnika w celu jego czasowego „oślepienia” poprzez działania kinetyczne lub WRE (Markin, 2024-2025; Lind 1985).

Rosjanie dążą więc do uzyskania efektu dyslokacji przeciwnika na różnych płaszczyznach: dyslokacji pozycyjnej oraz czasowej, w której przeciwnik w momencie przejścia do etapu uderzenia kinetycznego znajduje się fizycznie w nieodpowiednim ugrupowaniu i pozycji, a także pozbawiony jest czasu niezbędnego do efektywnej reakcji (Leonhard, 1998).

W fazie kinetycznej działania zespoły bojowe wsparte systemami bezzałogowymi oraz artylerią izolującymi pośrednio rejon działania, współdziałając ze sobą wykonują uderzenia bezpośrednie na wykryte wcześniej i rozpoznane elementy obrony przeciwnika. Paradoksalnie obecnie jest to często łatwiejsze ze względu na przyjętą przez obie strony taktykę rozproszonego ugrupowania w obronie i odejściu od klasycznych oporników na rzecz rozproszonych stanowisk oporu, składających się w kilku dobrze zamaskowanych stanowisk ogniowych i ukryć (tzw. lisie nory), obsadzonych przez dwu- lub trzyosobowe zespoły żołnierzy.

Działania zespołów koordynowane są w czasie rzeczywistym przez drony rozpoznawcze, a także wspierane przez drony uderzeniowe ponieważ współdziałanie na linii dron – człowiek, uznawane jest przez obie strony za kluczowe w celu utrzymania świadomości sytuacyjnej w działaniu o wysokiej dynamice. Walka w kontakcie bezpośrednim to swoisty renesans prostych zasad walki piechoty, które uległy trochę zapomnieniu w okresie dekad działań asymetrycznych. Rosjanie akcentują konieczność zachowania ruchliwości, ponieważ zwycięża ten, kto pierwszy wykona manewr i uzyska przewagę ogniową (Markin, 2025; Sbornik v.5).

Taktyka infiltracji zmienia zarówno sposób dowodzenia (Auftragstaktik), jak i podejście do dowodzenia i walki piechoty na bliskim dystansie, czy też współdziałania z innymi elementami działąjącymi w różnych domenach (powietrzna i WRE). Powodzenie w działaniu uzależnione jest również od zapewnienia autonomii taktycznej i logistycznej w zakresie niezbędnym do wykonania zadania, często przekraczającym kilka dni, co generuje problem odpornego i elastycznego zaopatrywania grup piechoty znajdujących się w ugrupowaniu przeciwnika.

Podsumowując, przedstawione rozwiązania taktyczne to de facto dostosowana do współczesnego pola walki, rosyjska wersja niemieckiej taktykiFlächen und Lückentaktik, która okazała się kluczem do powodzenia niemieckiej ofensywy w 1918 r. Na Ukrainie stosowana jest w mniejszej skali w kontekście tzw. mikroluk i powierzchni, pozbawionych nadzoru rozpoznawczego przeciwnika.

Widoczne zmiany w taktyce piechoty (małe grupy, unikanie otwartej przestrzeni, skryte przemieszczanie się, dynamiczna obrona) stanowią bezpośrednią adaptację do współczesnego pola walki, gdzie przetrwanie jest nierozerwalnie związane z rozproszeniem i utrzymaniem minimalnej masy sił w kontakcie z przeciwnikiem.

Wymienione problemy wymagają również zmiany podejścia do szkolenia pododdziałów piechoty w SZ RP, które powinny obejmować rzeczywiste zdolności do prowadzenia działań na wielodomenowym polu walki na szczeblu kompania – pluton – drużyna piechoty, obejmujących kształtowanie zdolności i taktyki działania nie tylko w domenie lądowej, ale również w obszarze domeny powietrznej tzw. niskiego nieba (drony rozpoznawcze i uderzeniowe) oraz w obszarze WRE. W szkoleniu pododdziałów należy kłaść nacisk na elastyczność taktyczną, ponieważ „to, co zadziałało wczoraj, może być bezużyteczne jutro”, a od żołnierzy i dowódców piechoty wymaga się myślenia nieszablonowego i wysokiej zdolności do adaptacji taktycznej.

Dr Paweł Makowiec, adiunkt w Zakładzie Obrony Terytorialnej Akademii Wojsk Lądowych.

Przedstawione w materiale opinie i oceny nie stanowią oficjalnego stanowiska Akademii Wojsk Lądowych oraz SZ RP.

Wykorzystane publikacje:

Krause, M. (2005).The Case for Minimum-mass Tactics in the Australian Army. Australian Army Journal, II(2), 69–79.

Leonhard, R. R. (1998).The Principles of War for the Information Age. Presidio Press.

Lind, W. S. (1985).Maneuver Warfare Handbook. Westview Press.

Маркин, А. В. (2024).ОбобщениебоевогоопытаюжногокрылаСВОдоапреля2024года. 1-ятетрадь. А. В. Воробьѐв.

Маркин, А. В. (2025).ОбобщениебоевогоопытаСВОдодекабря2024года. 2-ятетрадь. А. В. Воробьѐв.

Мухарев, А. А. (2023).Хроникиокопнойвойны*. 2022–2023* (2. wyd. uzup.). А. В. Воробьѐв.

Сборникрекомендацийучастникамспециальнойвоеннойоперации(наосновебоевогоопыта). (b.d.).

Watling, J. (2025).Emergent Approaches to Combined Arms Manoeuvre in Ukraine. Royal United Services Institute.