Armia rosyjska – armia agresora: Obrona przeciwlotnicza wojsk lądowych [RAPORT]

Wojna na Ukrainie - raport specjalny Defence24.pl

Współczesny system obrony powietrznej Rosji składa się z kilku struktur. Ważną z nich jest 1.Armia Obrony Powietrznej i Przeciwrakietowej Specjalnego Przeznaczenia, podległa bezpośrednio Dowództwu Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwrakietowej, będących częścią Sił Powietrzno-Kosmicznych. Armia ta ma jedno zadanie czyli obronę Moskwy przed uderzeniem rakiet balistycznych oraz środków napadu powietrznego. Składa się ona z jednej dywizji obrony przeciwrakietowej (systemy A-135) i dwóch dywizji obrony powietrznej (zestawy S-300, S-400 i Pancyr-S).

Pozostały teren Rosji znajduje się pod obroną poszczególnych okręgów wojskowych i Floty Północnej. W ich strukturach znajduje się pięć armii sił powietrznych i obrony powietrznej. W armiach tych oprócz jednostek lotniczych znajduje się łącznie 11 dywizji obrony powietrznej. Dwie kolejne takie dywizje podlegają Flocie Bałtyckiej (w Obwodzie Kaliningradzkim) i Flocie Oceanu Spokojnego (na Kamczatce). Każda z łącznie 13 dywizji składa się z pułków rakiet przeciwlotniczych i pułków radiotechnicznych. Głównymi zestawami wykorzystywanymi do obrony powietrznej terytorium Rosji, są różne wersje zestawów S-300, S-400 i Pancyr-S. Poszczególne elementy tego systemu czyli wyrzutnie rakiet przeciwlotniczych, stacje radiolokacyjne, stanowiska dowodzenia są mobilne i mogą częściowo zostać przeniesione w inne rejony świata. Tak na początku 2022 roku postąpiono z co najmniej dwoma dywizjonami S-400, które zostały przetransportowane ze Wschodniego Okręgu Wojskowego na Białoruś.

Rosyjskie wojska lądowe mają swój osobny system obrony przeciwlotniczej, oparty o zestawy rakietowe, rakietowo-artyleryjskie i artyleryjskie o większej mobilności przystosowane do bezpośredniej osłony wojsk. System ten jest wieloszczeblowy i opiera się na wykorzystywaniu efektorów o różnym zasięgu. Czym szczebel struktury organizacyjnej jest wyższy tym zasięg rakiet jest większy. Taka zasada została odziedziczona po armii radzieckiej i jest nadal stosowana. Zmieniają się tylko kolejne modyfikacje wyrzutni rakiet i zestawów artyleryjskich, a organizacja jednostek obrony przeciwlotniczej na bieżąco dostosowywana jest do kompleksowej organizacji rosyjskiej armii. W związku z likwidacją kolejnych brygad pancernych i zmechanizowanych (posiadających po dwa dywizjony rakiet przeciwlotniczych) i organizacją dywizji (z pułkiem rakiet przeciwlotniczych) oraz ich pułków (z baterią rakiet przeciwlotniczych) wiele jednostek i pododdziałów przeciwlotniczych jest w fazie formowania lub reorganizacji.

Szczebel okręgowy

Najwyższym szczeblem organizacyjnym na którym występują jednostki przeciwlotnicze wojsk lądowych są cztery okręgi wojskowe. Każdy z nich dysponuje własną brygadą:

• 28.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Cziebarkul (JW nr 71316), uzbrojona w S-300W2/3, podporządkowania Dowództwu Centralnego Okręgu Wojskowego;
• 38.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Pticznik (JW nr 47836), uzbrojona w S-300W4, podporządkowania Dowództwu Wschodniego Okręgu Wojskowego;
• 77.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Korienowsk (JW nr 33742), uzbrojona w S-300W4, podporządkowania Dowództwu Południowego Okręgu Wojskowego;
• 202.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Naro-Fomińsk (JW nr 43034), uzbrojona w S-300W2/3, podporządkowania Dowództwu Zachodniego Okręgu Wojskowego.

Brygady te uzbrojone są w zestawy dalekiego zasięgu S-300W. Pierwsze ich wersje (S-300W z 1983 roku i S-S300W1 z 1988 roku) miały około 100 km zasięgu i około 40 km pułapu. Kolejne wersje miały już powiększony zasięg. Wersja S-300W2 z 1998 roku do około 160 km, a wersja S-300W3 z 2003 roku do około 200 km. Najnowsza eksploatowana wersja S-300W4 ma już zasięg około 400 km. Została ona wprowadzona do służby w 2014 roku. Obecnie trwa proces przezbrojenia wszystkich czterech brygad właśnie na wersję S-300W4.

Brygada S-300W ma za zadanie chronić zgrupowanie wojsk lądowych całego okręgu wojskowego czy też grupy wojsk tworzonych z tego okręgu, tak jak ma to miejsce w wojnie na Ukrainie.

Szczebel armijny

W skład poszczególnych okręgów wojskowych wchodzi obecnie 12 armii (jedna pancerna i 11 ogólnowojskowych). Każda z tych armii dysponuje swoją brygadą:

• 5.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowościach Goriełowo i Łomonosow (JW nr 74429), uzbrojona w Buk-M2, podporządkowana Dowództwu 6.Armii Ogólnowojskowej;
• 8.Szawlinskaja Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowościach Razdolnoje (JW nr 36411), uzbrojona w Buk-M1-2, podporządkowana Dowództwu 5.Armii Ogólnowojskowej;
• 35.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowościach Dżida (JW nr 34696), uzbrojona w Buk-M3, podporządkowana Dowództwu 36.Armii Ogólnowojskowej;
• 49.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Krasnyj Bor (JW nr 21555), uzbrojona w Buk-M1-2, podporządkowana Dowództwu 1.Armii Pancernej;
• 53.Berlińska Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w Kursku (JW nr 32406), uzbrojona w Buk-M3, podporządkowana Dowództwu 20.Armii Ogólnowojskowej;
• 61.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Bijsk (JW nr 31466), uzbrojona w Buk-M3, podporządkowana Dowództwu 41.Armii Ogólnowojskowej;
• 67.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Władikawkaz (JW nr 32383), uzbrojona w Buk-M3, podporządkowana Dowództwu 58.Armii Ogólnowojskowej;
• 71.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Biełogorsk (JW nr 01879), uzbrojona w Buk-M1-2, podporządkowana Dowództwu 35.Armii Ogólnowojskowej;
• 90.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Afipskij (JW nr 54821), uzbrojona w Buk-M2, podporządkowana Dowództwu 49.Armii Ogólnowojskowej;
• 140.Borisowskaja Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Domna (JW nr 32390), uzbrojona w Buk-M1-2, podporządkowana Dowództwu 29.Armii Ogólnowojskowej;
• 297.Brygada Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Lieonidowka (JW nr 02030), uzbrojona w Buk-M2, podporządkowana Dowództwu 2.Armii Ogólnowojskowej;
• Brygada Rakiet Przeciwlotniczych (w formowaniu), uzbrojona w Buk-M3, podporządkowana Dowództwu 8.Armii Ogólnowojskowej.

Wszystkie z nich uzbrojone są w zestawy średniego zasięgu Buk. Ich zasięg i skuteczny pułap działania również zwiększał się wraz z wprowadzaniem nowych wersji. Początkowo zestaw Buk-M1 miał około 35 km zasięgu i 25 km pułapu. Zmodernizowana wersja Buk-M1-2 ma zasięg zwiększony do 45 km, a wersja Buk-M2 do 50 km. Najnowsze wyrzutnie Buk-M3 charakteryzują się zasięgiem około 70 km i zwiększonym pułapem działania do 35 km. Obecnie trwa przezbrajanie poszczególnych brygad w zestawy Buk-M3 i Buk-M2, które mają stać się ich standardowym uzbrojeniem. Jedna z brygad przeznaczona dla 8.Armii Ogólnowojskowej jest obecnie organizowana, jako ostatnia tego szczebla.

Brygady zestawów Buk składają się z trzech lub czterech dywizjonów. Brygada może działać jako zwarte ugrupowanie lub osobno poszczególnymi dywizjonami. Natomiast dywizjon może działać całością sił jak i poszczególnymi bateriami (po trzy w każdym dywizjonie). Daje to dowódcy armii przynajmniej teoretyczną zdolność do osłony całości zgrupowania, jak i koncentrowania sił brygady na wyznaczonych kierunkach lub jednostkach armii.

Szczebel korpuśny i dywizyjny

Obecnie Rosja dysponuje czterema korpusami armijnymi. Trzy z nich podlegają dowódcom okręgów wojskowych, a jeden dowódcy Floty Bałtyckiej. Tylko dwa z nich mają swoje jednostki obrony przeciwlotniczej czyli pułki rakiet przeciwlotniczych. Przy czym nie wiadomo czy 22.Pułk pozostanie pułkiem korpuśnym czy trafi (lub już trafił) do formowanej w tym korpusie 18.Dywizji Zmechanizowanej. Siła bojowa korpusu i jego liczebność zbliżona jest do rosyjskiej dywizji, która jest już w pełni sformowana. Dywizja taka również ma (lub ma mieć) swój pułk rakiet przeciwlotniczych. Obecnie takich pułków jest co najmniej jedenaście oraz jeden dywizjon, który ma zostać rozwinięty do wielkości pułku:

• 22.Gwardyjski Pułk Rakiet Przeciwlotniczych (JW nr 54129) w Kaliningradzie, uzbrojony w Tor-M2, podporządkowany Dowództwu 11.Korpusu Armijnego;
• 358.Gwardyjski Przykarpacko-Gnieźnieński Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Wołgograd, uzbrojony w Tor-M2, podporządkowany Dowództwu 20.Dywizji Zmechanizowanej;
• 481.Pułk Rakiet Przeciwlotniczych (w formowaniu) w miejscowości Mozdok, uzbrojony w Tor-M2, podporządkowany Dowództwu 19.Dywizji Zmechanizowanej;
• 538.Gwardyjski Tarnopolski Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Naro-Fomińsk (JW nr 51383), uzbrojony w Tor-M2, podporządkowany Dowództwu 4.Dywizji Pancernej);
• 673.Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w Smoleńsku, uzbrojony w Osa-AKM, podporządkowany Dowództwu 144.Dywizji Zmechanizowanej;
• 933.Wierchniednieprowskij Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Miłlerowo (JW nr 15269), uzbrojony w Tor-M2, podporządkowany Dowództwu 150.Dywizji Zmechanizowanej;
• 1096.Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w Sewastopolu (JW nr 83576), uzbrojony w Osa-AKM i Buk-M2, podporządkowany Dowództwu 22.Korpusu Armijnego;
• 1117.Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Kalininiec (JW nr 51382), uzbrojony w Tor-M1-2U, podporządkowany Dowództwu 2.Dywizji Zmechanizowanej;
• 1143.Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Boguczar, uzbrojony w Osa-AKM, podporządkowany Dowództwu 3.Dywizji Zmechanizowanej;
• 1171.Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Ussurijsk (JW nr 65484), podporządkowany Dowództwu 127.Dywizji Zmechanizowanej;
• 1203.Pułk Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Groznyj (JW nr 81510), uzbrojony w Tor-M2, podporządkowany Dowództwu 42.Dywizji Zmechanizowanej;
• 288.Dywizjon Rakiet Przeciwlotniczych w miejscowości Czebarkul (JW nr 54824), podporządkowany Dowództwu 90.Dywizji Pancernej.

Spośród tych dwunastu jednostek dwie wchodzą w skład korpusów, a dziesięć w skład dywizji. Obecnie w Rosji jest sformowanych lub jest w trakcie formowania dwanaście dywizji wojsk lądowych. Oprócz wspomnianej 18.Dywizji nie wiadomo jeszcze o stanie formowania pułku dla nowej 47.Dywizji Pancernej.

Większość z pułków rakiet przeciwlotniczych uzbrojonych jest w zestawy małego zasięgu Tor, a tylko niektóre w starsze zestawy Osa-AKM. Pierwsze wersje Tor i Tor-M (z 1983 i 1989 roku) miały zasięg około 12 km i pułap działania około 6 km. Obecnie eksploatowane wersje Tor-M1 (z 1992 roku), Tor-M1-2 (z 2012 roku) i Tor-M2 (z 2015 roku) mają już po około 15 km zasięgu i około 10 km pułapu. W najbliższym czasie pułki te będą oparte tylko o wersje M1-2 i M2. Dodatkowo rosyjski przemysł produkuje w małych liczbach dla armii rosyjskiej zestawy Tor-M2DT na gąsienicowym podwoziu przegubowym z przeznaczeniem do działań w Arktyce oraz proponuje wersję na podwoziu kołowym Tor-M2K i wersję modułową Tor-M2MK. Ta ostatnia może być ustawiana jako stacjonarna lub przewożona dowolną naczepą samochodową o wystarczającej nośności.

Pozostałością po ZSRR są jeszcze nieliczne w armii rosyjskiej zestawy Osa-AKM, mające zasięg tylko około 10 km i pułap około 5 km. Rosja planowała ich szybką wymianę na Tory, ale nie wiadomo jak na ten proces wpłyną obecne działania wojenne na Ukrainie, a przede wszystkim ponoszone przez rosyjską armię duże straty.

Pułk składa się z czterech baterii Tor lub Osa, a każda bateria ma cztery wyrzutnie (łącznie 16 w pułku). Pułk może działać całością sił lub poszczególnymi bateriami osobno. W skrajnym przypadku samodzielnie może działać nawet pojedyncza wyrzutnia, ale ma ona mniejsze możliwości wykrywania ponieważ może polegać tylko na swojej stacji radiolokacyjnej lub informacji o sytuacji od szczebla nadrzędnego. Pułk oprócz baterii startowych ma również baterię techniczną, grupę dowodzenia bojowego, kompanię remontową, kompanię zabezpieczenia materiałowego i inne drobne pododdziały zabezpieczenia.

Szczebel brygadowy i pułkowy

Dywizyjne pułki rakiet przeciwlotniczych powstają na bazie sprzętu rozformowywanych brygad. Rosyjska brygada pancerna lub zmechanizowana ma dwa dywizjony, jeden rakiet przeciwlotniczych i jeden przeciwlotniczy. Przeważnie w ich skład łącznie wchodzi 12 wyrzutni Tor lub Osa (w trzech bateriach), 6 wyrzutni Strzała-10, 6 zestawów rakietowo-artyleryjskich Tunguska i 36 naramiennych wyrzutni Wierba lub Igła. Nowo formowane pułki mają już bardzo ograniczone własne siły obrony przeciwlotniczej składające się przeważnie tylko z 4 wyrzutni Strzała-10, 4 zestawów Tunguska i wyrzutni naramiennych.

Wyrzutnie Strzała-10 na podwoziu transportera MT-LB pochodzą jeszcze z czasów ZSRR i zastąpiły jeszcze starsze wyrzutnie Strzała-1M na podwoziu BRDM-2. Obecnie wykorzystywane są już tylko najnowsze wersje Strzała-10M2, M3 i M4 o zasięgu około 7-8 km i pułapie do 4 km. Nie są one dużo większe od rosyjskich rakiet odpalanych w wyrzutni naramiennych. Najnowsze Wierby mają zasięg około 7 km, a poszczególne wersje Igły (Igła-1, Igła, Igła-S) około 5-6 km. Starsze wyrzutnie Strzała-2, Strzała-2M i Strzała-3 zostały już wycofane z eksploatacji ponieważ w większości zostały wyprodukowane jeszcze w latach 70-tych XX wieku. Oczywiście może się zdarzyć, iż najmłodsze Strzały-3 zalegają jeszcze jakieś składnice i magazyny jednostek.

Zdecydowanie nowszymi i charakteryzującymi się lepszymi osiągami są zestawy rakietowo-artyleryjskie Tunguska na podwoziu gąsienicowym. Obecnie eksploatowana wersja Tunguska-M ma rakiety o zasięgu około 8 km, a Tunguska-M2 około 10 km. Armaty zestawu mogą zwalczać skutecznie cele powietrzne w zasięgu około 4 km. W niektórych jednostkach w miejsce Tunguski są użytkowane nadal gąsienicowe Szyłki czyli ZSU-23-4. Przeważnie są to zmodernizowane wersje Szyłka-M4 lub Szyłka-M5. Oprócz czterech armat kalibru 23 mm otrzymały one wyrzutnie zdalnie odpalanych rakiet Igła lub Wierba. Ale w armii rosyjskiej zdarzają się też oryginalne tylko artyleryjskie Szyłki-M3. Są one np. nadal na uzbrojeniu 336.Samodzielnej Brygady Piechoty Morskiej w Bałtijsku.

Wojska lądowe mają jeszcze starsze armaty przeciwlotnicze kalibru 23 mm ZU-23-2. Część z nich zostało zainstalowanych na podwoziach transporterów opancerzonych MT-LB, transporterach desantowych BTR-D lub wyposażanych w wyrzutnie ręcznych rakiet przeciwlotniczych Igła. Armaty ZU-23-2 mogą być holowane przez samochody ciężarowe, ale częściej umieszczane są na ich skrzyniach ładunkowych, z których mogą bezpośrednio prowadzić ogień i łatwiej nimi zmieniać stanowisko ogniowe. Do niedawna w rosyjskich jednostkach były również przeciwlotnicze karabiny maszynowe kalibru 14,5 mm ZU-2, ZGU-1, ZPU-1, ZPU-2, ZPU-3, ale ostatnio już ich praktycznie nie widać.

Ośrodki szkolenia

Żołnierzy zawodowych, kontraktowych i poborowych na potrzeby wojsk obrony przeciwlotniczej kształci się zgodnie z obecnym systemem szkolnictwa wojskowego w Rosji. Dowództwo Wojsk Lądowych ma w swojej podległości dodatkowo własne ośrodki szkolenia:

• 106.Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Wojsk Lądowych im. Bohatera ZSRR marsz. artylerii W. I. Kazakowa w miejscowości Orenburg-18 (JW nr 33860);
• 167.Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Wojsk Lądowych w miejscowości Kapustin Jar (JW nr 21043);
• 726.Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Wojsk Lądowych w miejscowości Jejsk.

Ośrodki te dysponują wszystkimi egzemplarzami uzbrojenia wojsk obrony przeciwlotniczej, a nowe jego wzory otrzymują jako pierwsze, aby zawczasu mogły zacząć proces wdrażania i przeszkalania obsług.

Podsumowanie

Wieloszczeblowy system obrony przeciwlotniczej wojsk lądowych Rosji wydaje się logiczny i spójny. Różnego rodzaju sprzęt rakietowy i artyleryjski o różnym zasięgu teoretycznie daje możliwość obrony własnych wojsk w dowolnych ugrupowaniach i dowolnej intensywności. Dodatkowo od lat prowadzony jest systematyczny proces modernizacji uzbrojenia i wprowadzane są jego nowe wzory.

Jednak pierwsze tygodnie wojny na Ukrainie pokazują, iż teoria w rosyjskim wykonaniu często mija się z praktyką. Oczywiście jest jeszcze za wcześnie aby wyciągać z tej wojny wnioski, ale można poczynić już pierwsze obserwacje. Wydaje się, iż w pierwszych tygodniach rosyjskiej inwazji na Ukrainę, kolumny pancerno-zmechanizowane poruszające się głównie po drogach pozbawione były wystarczającej obrony przeciwlotniczej. Pokazują to liczne filmy czołgów i wozów bojowych poruszających się w kolumnach bez zestawów rakietowych czy choćby rakietowo-artyleryjskich. Potwierdza to również sam fakt powszechnego nagrywania takich filmów z ukraińskich bezzałogowych statków powietrznych, które niemal bezkarnie latały wtedy nad rosyjskimi wojskami. Praktycznie dopiero po całkowitej rosyjskiej porażce w wyprawie na Kijów, wycofaniu z tego kierunku rosyjskich wojsk i skoncentrowaniu ich w rejonie Donbasu sytuacja uległa zmianie. Prawdopodobnie działania tam prowadzone są przez rosyjskie zgrupowania zorganizowane w sposób zrównoważony czyli posiadające zarówno czołgi i wozy bojowe, jak i duże wsparcie artyleryjsko-rakietowe oraz dużą osłonę przeciwlotniczą. Wydaje się, że ukraińskie bezzałogowe statki powietrzne nie mają już takiej łatwości wlatywania nad rosyjskie wojska. Nie robią tego również ukraińskie śmigłowce, które na opublikowanych filmach dolatują w pobliże linii frontu i jeszcze z nad własnymi pozycjami wystrzeliwują z lotu wznoszącego niekierowane pociski rakietowe po czym robią gwałtowny zwrot i wystrzeliwując pułapki termiczne wracają do bazy. Ewidentnie widać z tego, iż Rosjanie podciągnęli już swoje jednostki obrony przeciwlotniczej i tylko takie trudne do wczesnego wykrycia ataki z niskiego pułapu są możliwe do realizacji. Oczywiście taki sposób ukraińskich ataków nie zapewnia żadnej celności uderzenia i ma raczej zadanie nękające. Nieliczne ukraińskie samoloty, operujące na większych pułapach niż śmigłowce, prawdopodobnie wcale nie zbliżają się do terenu zajętego przez Rosjan.

Warto zwrócić również uwagę na to, iż tak samo dzieje się w odwrotną stronę. Rosyjskie lotnictwo praktycznie nie lata obecnie nad Ukrainą, a zdecydowana większość uderzeń rakietowych wykonywana jest znad terenu na którym działa rosyjska obrona powietrzna. Dzieje się tak pomimo strat jakie ponieśli ukraińscy obrońcy. Oczywiście brak aktywności działań lotniczych obu stron nad terytorium zajętym przez przeciwną stronę jest szerszym problemem. Dotyczy on nie tylko sił i środków obrony powietrznej, ale również sił i możliwości własnego lotnictwa, informacji ze środków powietrznego rozpoznania radiolokacyjnego i jednostek radiotechnicznych oraz walki radioelektronicznej.

Reasumując w kontekście polskich zdolności działań lotniczych i ich przeciwdziałaniu przez wojska obrony powietrznej wojsk lądowych warto bacznie zwracać uwagę na rosyjskie rozwiązania, a przede wszystkim na ich skuteczność.