Polskie problemy z dostawami gazu

Wspominałem w poprzedniej odsłonie, że zapowiedzi partnera rosyjskiego były dość „buńczuczne” i wskazujące na silny opór. Znamienna wręcz była dramaturgia ostatnich miesięcy pokazująca napięcie pomiędzy potężnym eksporterem surowców energetycznych jakim jest Federacja Rosyjska (nie ma sensu moim zdaniem mówić o możliwych strategiach spółek energetycznych w kontekście dekretu Prezydenta W. Putina²).

W wielu wypowiedziach ekspertów przejawia się opinia, że ten fakt jest bez znaczenia bo wiadomo, że spółki rosyjskie są (co najmniej od czasu polowań na oligarchów energetycznych) całkowicie uzależnione od Kremla. Całkowite uzależnienie decyzji w sprawie eksportu surowców energetycznych nie można określić w inny sposób jak demonstracyjne odniesienie się do ostatniego postępowania Komisji Europejskiej w sprawie Gazpromu. Postępowanie Prezydenta Federacji Rosyjskiej właściwie dziwiło tylko niektórych ekspertów, którzy sądzili, iż przyjęcie tego kraju (po 18 latach negocjacji) do WTO, miało zmienić to mocarstwo w kraj nastawiony na „bardziej liberalną politykę” handlową i otwarcie na reguły rynkowe. Praktyka wykazała, że zmiana podejścia nastąpiła dopiero, gdy klienci Gazpromu masowo zaczęli występować do sądów w sprawie ich traktowania przez dostawcę³ . Ostry sprzeciw budziła zwłaszcza zasada „take or pay”⁴, uważana za szczególnie niekorzystną dla klientów. Próba zastraszenia KE się nie powiodła, czego dobitnym dowodem było wystąpienie Komisarza Oettingera⁵. Na tym tle szanse Polski, aby uporządkować swoje relacje z Gazpromem stawały się bardziej realne i zostały zakończone ostatnim porozumieniem. Ekspertów cieszy również fakt, iż Spółka w swoim publicznym oświadczeniu wskazała powód do obniżki, tj. cytując za Spółką: „…Zdaniem PGNiG na europejskim rynku gazu zaszły "istotne zmiany", ponadto polski kontrakt powinien odzwierciedlać "poziom ceny rynkowej w Unii Europejskiej w kontraktach z Gazpromem". Ceny gazu, jakie płacą państwa Europy Zachodniej za rosyjski gaz są niższe niż ceny, jakie płaci Polska…”⁶ Taka jednoznaczna wypowiedź oznacza, że chciano podkreślić dotychczasową nierównomierność w traktowaniu Polski względem innych państw UE.

Rodzi się więc kilka pytań: dlaczego nie udało się osiągnąć obniżki wcześniej ? (skoro było wiadomo, że inni europejscy klienci je otrzymują), co mogło być atutem polskiej strony w negocjacjach?, jak wyglądał sposób kontraktowania gazu w Polsce? i ostatnie ważne pytanie: co się zmieniło lub co dodatkowo przyniosły ostatnie miesiące na przebieg relacji z dostawcą?

Warto zatem przeanalizować przebieg dotychczasowych relacji pomiędzy stronami, zwłaszcza ostatnią procedurą arbitrażu, którą Spółka rozpoczęła prawie rok wcześniej czyli w listopadzie 2011 roku.

Jak wygląda struktura podmiotowa firm odpowiedzialnych za rynek gazu w Polsce

W przypadku handlu detalicznego sytuacja wygląda podobnie, (według danych w/w raportu UOKiK) za 96,36 % sprzedaży gazu ziemnego odpowiadało PGNiG, pozostałe 3,62 % sprzedały inne podmioty (głównie na: EWE energia Sp. z o.o., HANDEN Sp. z o.o., G.E.N Gaz Energia SA, ENESTA SA, KRI SA). Biorąc pod uwagę zużycie gazu, to (wg danych URE z 2011) ponad 61 % przypadło na klientów instytucjonalnych, reszta to głównie (prawie 97%) odbiorcy indywidualni.¹⁰

W przypadku obszaru magazynowania, całość jest w rękach grupy PGNiG. W przypadku dystrybucji, grupa PGNiG realizuje ją poprzez swoich Operatorów Systemu Dystrybucyjnego, co jednak ważne, zmieniła się sytuacja w obszarze przesyłu gazu, ponieważ rolę OSP pełni Operator Gazociągów Przesyłowych Gaz-System S.A. W roku 2004 został wydzielony z grupy PGNiG, po czym nastąpiło wydzielenie własnościowe. Obecnie całkowitym udziałowcem Gaz-Systemu jest Skarb Państwa. Spółka prowadzi działalność na krajowym systemie przesyłowym, do którego posiada tytuł prawny, a od 2010 roku również na znajdującym się na obszarze Polski odcinku Gazociągu Jamalskiego, (którego właścicielem jest System Gazociągów Tranzytowych EuRoPol GAZ S.A)¹¹. Według pierwszego raportu rocznego na majątek ten składają się elementy systemu przesyłowego, w tym ponad 9,8 tysiąca kilometrów gazociągów wysokiego ciśnienia, 14 tłoczni, 56 węzłów i 970 punktów wyjścia. Firma zatrudnia ponad 2000 osób. GAZ-SYSTEM S.A. jest też właścicielem spółki Polskie LNG S.A. powołanej w celu budowy terminalu skroplonego gazu ziemnego (LNG) w Świnoujściu, którego termin zakończenia budowy i oddania do użytku planowany jest na 30 czerwca 2014 roku.¹²

Analizując więc możliwości oddziaływania na dostawcę potencjałem Klienta, Grupa PGNiG ma wręcz sytuacją komfortową. Jest praktycznie głównym importerem i zarazem zarządcą w obszarze zakupu, magazynowania i dystrybucji gazu. Jest to nie tylko element skali, ale także to, iż dostawca nie musi „zbierać” klientów z całego kraju, praktycznie obrót dokonywany jest przysłowiową „jedną fakturą”. Dostawca ma w zasadzie jednego partnera strategicznego, który odpowiada za całość spraw formalnych (proces taryfowania przed URE, zatwierdzenia IRiESD, itd.), technicznych (serwis, obsługa eksploatacyjna) i finansowych (sieć sprzedaży, odczyty, systemy rozliczeń, windykacyjne, itd.).

Kontrakty na dostawę gazu

Czy polska strona mogła korzystać z tego atutu? Analiza ekonomiczna korzyści płynących dla Gazpromu, zarówno z usytuowania przebiegu gazociągu (właściwie w linii prostej idzie w kierunku Niemiec), jak i nieduży koszt eksploatacji względem innych projektów, a zwłaszcza Nord Stream jest oczywista i widać to także na przykładzie problemu z gazociągiem w Jakucji. Nie ukrywa tego także strona rosyjska, która po przejęciu gazociągów w Białorusi, nagle znów zainteresowała się budową gazociągu jamalskiego, podkreślając że jego koszty są nieporównywalnie niższe niż gazociągów północnego i południowego¹³. Ponadto strona Polska to także duży klient, wg danych z w/w raportu za 2011 r. Polska należy do krajów charakteryzujących się dużym zużyciem gazu. Konsumpcja na poziomie prawie 600 tys. TJ stawia nasz kraj na ósmym miejscu w Europie¹⁴. W pierwszej umowie określono, iż na potrzeby technologiczne projektu (budowa gazociągu jamalskiego) przewidziane jest 1,3 mld m³ gazu rocznie, natomiast docelowo Polska w ciągu każdego roku zobowiązała się pobierać z gazociągu do 14 mld m³ gazu¹⁵, umowę tę jednak udało się zmienić w ramach tzw. protokołu dodatkowego o 26 %, co zostało ukształtowane w latach 2010-2022 na poziomie 10,2 mld m³ rocznie. W 2011 r. na podstawie tego kontraktu zakupiono 9 335,54 mln m³ gazu ziemnego, co stanowi ok. 85% całkowitego importu tego surowca na terytorium Polski. Import ten uzupełniany został dostawami z Niemiec i Czech i wyniósł 1 579,74 mln m³, co stanowiło ok. 14% całkowitego przywozu gazu na terytorium Polski¹⁶. O ile zmiana wolumenu dostaw się udała, to jednak strona rosyjska wykorzystała fakt, iż Polska musiała zapełnić dziurę po dostawach gazu od RUE (które dostarczało ok. 2,3 mld m³ rosyjskiego gazu rocznie). Dla przypomnienia, na początku 2006 roku spółka ta została wyeliminowana z pośrednictwa w handlu gazem pomiędzy Rosją a Ukrainą co spowodowało, że PGNiG musiało aneksować kontrakt jamalski. Strona rosyjska wykorzystała ten fakt, aby zmienić formuły cen (liczone po koszyku sztywnych cen produktów ropopochodnych z kontraktów długoterminowych, a nie, np. spotowych), co dla polskiej Spółki okazało się wyjątkowo niekorzystne i de facto wpływa do dziś na kondycję PGNiG. Sytuację tę potwierdzają zarówno eksperci, jak i przedstawiciele Ministerstwa Gospodarki¹⁷. Eksperci wskazują jeszcze na jeden istotny aspekt stosunków w obszarze dostaw gazu, że niestety na sytuację polskiej strony wpływał nie tylko stan stosunków polsko-rosyjskich, ale także pomiędzy Rosją a Ukrainą, a te cechował właściwie stały konflikt gazowy¹⁸, po ostatnią prowokację z budową portu LNG w kooperacji z Hiszpanami włącznie¹⁹ Strona Ukraińska jednak oddaje cios za cios i poinformowała, że importuje w tym roku z Rosji tylko 27,5 mld m³ gazu, czyli o 4 mld m³ mniej, niż zakłada kontrakt i zakłada jeszcze mniej tj. do 19,5 mld m³ w roku 2013²⁰ (dostawcą, który uzupełnia lukę jest niemiecki koncern RWE, sprzedający gaz od Gazpromu po cenie znacząco niższej tj. 360 USD za tysiąc m³ versus 430 USD z kontraktu), ponadto Ukraina zaczyna romans ze stroną chińską na realizację projektów zastąpienia gazu węglem poprzez proces zgazyfikowania zasobów węgla brunatnego²¹.

Czy tym razem Gazprom zdecyduje się na oddanie sprawy do arbitrażu? – wątpliwe, ponieważ straciłby istotny dla siebie rynek. Na pewno jednak obie Strony zmuszą się do rozmów, zarówno w zakresie formuły cenowej, jak i utraty korzyści z tranzytu przez Ukrainę związaną z oficjalnym uruchomieniem 7 grudnia 2012 r projektu budowy gazociągu South Stream (w zamian Bułgaria otrzyma 20% upust na cenę gazu). Widoczna od lat strategia Rosjan, jaką jest ominięcie Ukrainy i Białorusi ale także Polski (krajów tranzytowych), w połączeniu z Nord Stream, stanie się wiec za dwa lata (wtedy gazociąg ma zostać ukończony) faktem. Gazociąg pomimo, że nazywany przez stronę rosyjską projektem europejskim jest całkowicie kontrolowany przez Gazprom, który zapewnił sobie 50 % udziałów (pozostałe należą do firm zachodnich: włoskiego ENI 20% udziałów, francuskiego EDF 15% oraz niemieckiego Wintershall 15%)²².

Analizując zatem przebieg procesu negocjacji z Gazpromem widać, że właściwie nigdy nie oddaje on pola, a jeżeli już to odbiera je w inny sposób. Przebieg ostatniego roku w relacjach polsko-rosyjskich zmienił się w kontekście zdarzeń dla Gazpromu, zarówno w samej Europie, jak i na nowych rynkach oraz w samej Rosji.

Po pierwsze: za dużo krajów wśród klientów Gazpromu z obszaru UE wystąpiło do arbitrażu właściwie na przełomie ostatnich 3 lat (co opisywałem w ostatnim blogu). Gazprom zdawał sobie sprawę, że organy UE nie będą mogły traktować Polski gorzej niż innych członków wspólnoty, a wypowiedzi wysokiej rangi urzędników z Unii to potwierdzało.

Po drugie: Gazprom po ostatnich nieudanych doświadczeniach na innych rynkach, a przede wszystkim na trzech wcześniej założonych kierunkach: rynek azjatycki – rozmowy z Chinami pełzną od 2009 r. i pomimo, spotkań opisanych w rosyjskiej prasie wysokich przedstawicieli obu stron niczego nie osiągnięto. Gazprom zdał sobie sprawę, że Chiny mając pozytywne doświadczenia z Turkmenistanem „wybrzydzają” na ceny Gazpromu²³ i widać, że tutaj koncern nie radzi sobie z silniejszym graczem, zwłaszcza, że dodatkowym utrudnieniem będzie tranzyt przez Koreę Południową z jej nieustabilizowaniem politycznym. Japonia, mimo że to największy klient Gazpromu w sferze LNG, ma zróżnicowany import surowca i w tym zakresie z potencjału Gazpromu korzystać nie musi²⁴. Pomimo podpisanej umowy z tureckim partnerem BOTAS, umowa ta nie zyskała poklasku w tureckim rządzie^25. Podobna sytuacja dotyczy walki o rynek grecki, który niepokoi Brukselę, a z jej zdaniem koncern musi się liczyć²⁶, chociażby po utracie monopolu na Bałkanach, rynku dotychczas zdominowanym²⁷ . Ostrzeżeniem jest ostatnia decyzja KE, która ogłosiła, że sprawdzi, czy Gazprom stosuje monopolistyczne praktyki w Europie Środkowo-Wschodniej²⁸. Gazprom przegrał również walkę o Izrael z Australijczykami (australijski koncern paliwowy Woodside Petroleum kupi 30 proc. udziałów w złożach gazu Leviathan w Izraelu)²⁹ , o co rosyjski gigant walczył w celach prestiżowych i politycznych (w nadziei na wpływ na politykę USA). Rynek europejski wydaje się więc w tej sytuacji stabilnym i zapewniającym lata prosperity.

Po trzecie: Gazprom zaczął wpadać w niełaskę także na swoim rynku wewnętrznym. Pomijając walkę o władzę w samym koncernie i „niespodziewane nienaturalne odejścia głównych menedżerów”³⁰ to widoczna jest walka z wewnętrznym konkurentem, koncernem Novatek³¹ oraz koncernem Iterą, do których przechodzi coraz więcej klientów i które zyskują w oczach polityków z Kremla. Gazprom musi więc kierować swoja politykę na zewnątrz kraju w dużo większym stopniu niż kiedyś, co także wpływa na jego „elastyczność” w rozmowach z dotychczasowymi partnerami.

Czy oznacza to koniec potęgi Gazpromu i większe możliwości dla strony polskiej? Wszystko na to wskazuje, ale należy pamiętać, że Gazprom to twardy i doskonały gracz, dalej mający silne poparcie prezydenta W. Putina. Ostatnie zaś decyzje Gazpromu, dotyczące zaskarżenia przy pomocy kancelarii prawnej polskiego projektu ustawy Prawo gazowe, dotyczące kontroli nad odcinka gazociągu jamalskiego i oczekiwania, że zostanie on „wyłączony z zakresu obowiązywania ustawy", gdyż jest podmiotem o szczególnym statusie, określonym przez polsko-rosyjskie międzyrządowe porozumienie gazowe z 1993 r³², podobnie jak w przypadku zaskarżenia do Komisji Europejskiej przepisów o terminalu LNG (przyjęte przez poprzedni rząd Litwy)³³ dobitnie pokazuje, że Gazprom łatwo pola nie odda, a gra wcale się nie kończy. Jednakże wszystko wskazuje na to, że sam koncern też zrozumiał, że chcąc nie chcąc powoli musi dostosować się do funkcjonowania na warunkach stawianych mu przez KE. Oczywiście zdaniem ekspertów, wpadł w swój własny "gazowy klin"³⁴ i oczywiście będzie stawiał swoje warunki bo może, ale nie ze względu na inne rynki, tylko ze względu na brak innych rynków.

W przypadku relacji ze stroną polską, Gazprom moim zdaniem doskonale wie, że tak naprawdę obie strony siebie potrzebują, zwłaszcza, że Polska zdecydowanie i konsekwentnie rozbudowuje swoje możliwości dywersyfikacji dostaw gazu poprzez budowę gazoportu i kontraktom na LNG, systematyczną rozbudowę przez Gaz System nowych interkonektorów gazowych i rozbudowę mocy istniejących. Jako odbiorca końcowy gazu ziemnego, ogrzewający tym surowcem dom życzę kolegom z PGNiG dalszych sukcesów.

1 http://www.cire.pl/item,67618,1,0,0,0,0,0,szczesniak-porozumienie-z-gazpromem-ws-ceny-gazu-to-duzy-sukces.html