Płk Małecki: Polska potrzebuje systemu ochrony interesów ekonomicznych na miarę współczesnych wyzwań

Skuteczna realizacja polityki gospodarczej państwa, w tym kluczowych inwestycji we wrażliwych sektorach, takich jak branża zbrojeniowa, energetyczna czy telekomunikacyjna wymaga posiadania dobrze zorganizowanego i funkcjonującego systemu ochrony interesów ekonomicznych. Powinien on zagwarantować bezpieczeństwo strategicznej informacji gospodarczej oraz integralność procesów decyzyjnych. Prawidłowo funkcjonujący system ma zatem za zadanie udopornienie instytucji i firm zaangażowanych w zadania o strategicznym znaczeniu na ingerencję zewnętrznych, a także zagranicznych podmiotów, na zachodzące w nich procesy polityczne i biznesowe. Obecny system, w którym kluczową rolę pełni Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (wcześniej Urząd Ochrony Państwa), ma swoje korzenie w drugiej połowie lat 90. XX wieku i nie jest adekwatny do obecnych wyzwań.

Model powstały ponad 20 lat temu, w zupełnie innych realiach gospodarczych, politycznych, ustrojowych istnieje do dnia dzisiejszego w prawie niezmienionej postaci, a wprowadzane w międzyczasie zmiany, tj. np. włączenie do niego służb o charakterze policyjnym, uczyniły go jeszcze bardziej nieefektywnym i nieadekwatnym do współczesnych wyzwań i potrzeb w dziedzinie bezpieczeństwa gospodarczego państwa.

Czytaj też: Płk Grzegorz Małecki: Państwo musi być świadome roli i istoty swoich służb wywiadowczych [WYWIAD]

Powyższe spowodowane jest szeregiem złożonych i różnorodnych przyczyn, wśród których za najważniejszą można uznać hybrydową, dwoistą naturę ABW, będącą konsekwencją braku strategicznej wizji odnośnie istoty i roli największej służby specjalnej w systemie bezpieczeństwa państwa. Ta hybrydowa natura, będąca ewenementem wśród europejskich demokracji, polega na tym, że ABW jest jednocześnie służbą wywiadowczą, odpowiedzialną za pozyskiwanie (metodami operacyjno-rozpoznawczymi oraz analityczno-informacyjnymi) wiedzy na potrzeby rządu na temat zagrożeń wewnętrznych państwa, jak również służbą policyjną odpowiedzialną za ściganie karne sprawców wyselekcjonowanej grupy przestępstw.

Katalog obszarów rozpoznawanych w poszukiwaniu zagrożeń jest niezwykle szeroki, tylko jednym z nich są "ekonomiczne interesy państwa". Podobnie jest z katalogiem przestępstw, wchodzących w zakres kompetencji ABW, wśród których znajdują się przestępstwa gospodarcze, a także korupcyjne, podatkowe, finansowe. Krótko mówiąc, ochrona ekonomicznych interesów państwa oraz jednocześnie ściganie karne przestępstw gospodarczych, stanowią jedynie jedno z wielu zadań ABW. Lista tych zadań w ciągu minionych 20 lat ulega systematycznemu uzupełnianiu, zaś potencjał kadrowy i finansowy praktycznie pozostaje na niezmienionym poziomie (de facto więc maleje). W coraz szybszym tempie zmianie ulega natomiast zarówno środowisko gospodarcze, jak również metody, formy i narzędzia stosowane do popełniania przestępstw w obrębie gospodarki.

Czytaj też: Płk Grzegorz Małecki: Obniżając budżety służb, państwo godzi się na iluzję zapewnienia bezpieczeństwa [WYWIAD]

Na przestrzeni minionych 20 lat model zbudowany na potrzeby realiów połowy lat 90. (już w chwili powstania obarczony fundamentalnymi błędami), ulega ewolucji pod wpływem zmian zachodzących w otoczeniu bezpieczeństwa gospodarczego zmian. W ich efekcie zasoby ABW do realizacji kompetencji w sferze ochrony interesów ekonomicznych państwa systematycznie maleją, a tymczasem obszar gospodarczy ulega ciągłej komplikacji i rozbudowie. Reakcją instytucji obarczonej przez ustawę zakresem kompetencji wykraczających poza zdolności wykonawcze, jest ograniczanie aktywności w niektórych obszarach (najczęściej tych najbardziej wymagających, stanowiących duże wyzwanie, a jednocześnie ryzykownych politycznie) i jednoczesne jej koncentrowanie na innych, z reguły, tych które mają duży potencjał medialny, pozwalających zaskarbić sobie uwagę i życzliwość czynników politycznych.

W przypadku ochrony ekonomicznych interesów państwa proces ten skutkował  skoncentrowaniem uwagi i aktywności ABW na typowo policyjnych działaniach dochodzeniowo-śledczych ukierunkowanych na ściganie różnego kalibru przestępstw gospodarczych i korupcyjnych kosztem żmudnej, niewidowiskowej, ryzykownej, wymagającej cierpliwości i wysokiego profesjonalizmu działalności operacyjno-rozpoznawczej i analityczno-informacyjnej w obrębie newralgicznych obszarów dla ekonomicznych interesów państwa. Z czasem do działań tych włączone zostały inne służby policyjne, wyspecjalizowane w zwalczaniu konkretnych rodzajów przestępczości występującej w sferze gospodarczej, tj. CBA, CBŚP, aparat celno-skarbowy. W efekcie od kilkunastu lat mamy do czynienia z zaostrzającą się rywalizacją pomiędzy wymienionymi służbami w sferze zwalczania szeroko rozumianej przestępczości gospodarczej. W rywalizacji tej ABW znajduje się na straconej pozycji, z uwagi na szczupłe zasoby, w porównaniu z innymi formacjami, które może przeznaczyć do tych działań oraz brak profesjonalnych kadr, wyspecjalizowanych w typowo policyjnej działalności.

Nasileniu aktywności dochodzeniowo-śledczej służb specjalnych i policyjnych w sferze gospodarki i sektora finansowego towarzyszy szkodliwy trend w sferze informacyjnej polegający na utożsamianiu ochrony ekonomicznych interesów państwa wyłącznie z tego typu działaniami, a więc zawężania tego pojęcia do zwalczania przestępczości gospodarczej. Ochrona ekonomicznych interesów państwa to zagadnienie kompleksowe, obejmujące całą paletę aktywności, a także form, metod i narzędzi stosowanych przez państwo do zapewnienia bezpieczeństwa newralgicznych procesów zachodzących w gospodarce narodowej. Zwalczanie przestępstw w tej sferze jest tylko jednym z frontów walki, na dodatek z punktu widzenia interesów państwa drugoplanowym. Odnosi się bowiem do wykrycia i ukarania sprawców przestępstw już zaistniałych, które już wyrządziły szkody w gospodarce. Tymczasem najważniejszym zadaniem systemu ochrony ekonomicznych interesów państwa powinno być zapobieżenie szkodliwym zjawiskom, w tym przestępstwom.

Czytaj też: Służby wywiadowcze między zaufaniem a kontrolą [ANALIZA]

Niekorzystne zjawiska i procesy w sferze gospodarki nie sprowadzają się jedynie do popełnianych przestępstw. Większość z nich ma charakter systemowy, często są one efektem zjawisk o szerokim zasięgu, także regionalnym lub globalnym, a także celowych działań osób, środowisk, organizacji działających poza granicami kraju, a nawet obcych państw. Rolą służb specjalnych w dziedzinie ochrony ekonomicznym interesów państwa powinno być przede wszystkim rozpoznawanie i monitorowanie tych zjawisk, procesów, mechanizmów i działań konkretnych podmiotów, stanowiących zagrożenia dla bezpieczeństwa gospodarki. Aby misja taka była skuteczna służby powinny skupiać swoje działania na zdobywaniu wiarygodnej, precyzyjnej, przydatnej i terminowej (najlepiej wyprzedzającej) wiedzy o istocie tych procesów i zjawisk, ich źródłach, mechanizmach, zaangażowanych w nie podmiotach, w celu systematycznego zasilania nią władz państwa, które dzięki temu będą mogły podjąć w porę trafne decyzje neutralizujące wskazane zagrożenia.

Innym warunkiem skuteczności systemu ochrony ekonomicznych interesów państwa jest także istnienie skutecznych i efektywnych struktur i mechanizmów gwarantujących integralność procesów decyzyjnych, w tym zapewnienie bezpieczeństwa wrażliwych informacji oraz dysponujących nimi osób. Budowa właściwych standardów i procedur w tej sferze oraz nadzór nad wdrażaniem ich w życie i codziennym stosowaniem w kluczowych dla bezpieczeństwa państwa instytucjach i firmach, powinna należeć do priorytetów służb specjalnych odpowiedzialnych za ochronę gospodarki.

Należy mieć także na uwadze, że ochrona ekonomicznych interesów państwa nie może ograniczać się wyłącznie do identyfikacji i neutralizacji zagrożeń dla gospodarki (w tym zwalczania przestępstw). Ma ona także aspekt pozytywny, twórczy, który polega na identyfikowaniu i rozpoznawaniu okazji, szans rozwojowych, pozwalających dostrzec i wykorzystać z wyprzedzeniem zjawiska i procesy, które mogą wpłynąć na poprawę bezpieczeństwa gospodarczego, pozwalając wykreować lub wzmocnić naszą przewagę w określonych miejscach do zwiększenia efektywności działań gospodarczych.

Ograniczanie działalności służb specjalnych w sferze ochrony ekonomicznych interesów państwa do działalności represyjnej wobec sprawców przestępstw i alokowanie większości zasobów tych służb do tego typu działań prowadzi do bardzo wymiernych strat w sferze rozpoznawania zagrożeń i przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom w obrębie gospodarki. Skupienie się na działalności reaktywnej ogranicza zdolności umożliwiające wyprzedzające  identyfikowanie zbliżających się problemów i podejmowanie działań zapobiegających. Odwraca także uwagę od niezwykle wymagających i angażujących siły i środki przedsięwzięć o charakterze systemowym w sferze profilaktyki kontrwywiadowczej w kluczowych instytucjach państwowych i podmiotach gospodarczych państwa o strategicznym znaczeniu dla jego bezpieczeństwa. W efekcie z pola widzenia służb specjalnych, ale także władz państwa, giną dużo poważniejsze zagrożenia, patologie, dysfunkcje i ryzyka godzące w strategiczne interesy państwa w gospodarce, ale także okazje i szanse dla jego rozwoju.

Wspomniany wyżej trend prowadzi do sytuacji w której funkcje policyjne realizowane przez służby specjalne (nie będące ich atrybutem) zdominowały de facto postrzeganie roli tych służb  w oczach opinii publicznej, ale także mediów i świata polityki. Co gorsza trend ten w znacznym stopniu oddaje realne zmiany także w funkcjonowaniu tych służb. Tymczasem istotą ich działalności powinna (i jest w większości państw demokratycznych) funkcja informacyjna, doradcza, kreatywna, wspomagająca efektywne zarządzanie państwem dzięki rzetelnej wiedzy zgromadzonej metodami operacyjnymi niezbędnej do podjęcia trafnych decyzji przeciwdziałających materializacji zagrożeń.

W efekcie obserwujemy zjawisko, w którym dynamiczny rozwój aktywności dochodzeniowo-śledczej w sferze walki z korupcją i przestępstwami gospodarczymi wyspecjalizowanych służb policyjnych (CBA, CBŚP, KAS) i rywalizujących z nimi niepotrzebnie służb specjalnych (ABW) odbywa się kosztem równie ważnych, a nawet ważniejszych działań wywiadowczych i prewencyjnych.

Właściwe podejście wymaga tymczasem zrównoważonego modelu działania, który zagwarantuje właściwą uwagę i zaangażowanie sił i zasobów państwowych w stosunku do wszystkich aspektów ochrony ekonomicznych interesów państwa. Rozwój skuteczności służb realizujących działania o charakterze represyjnym powinien zatem odbywać się nie kosztem rozwoju potencjału wywiadowczego a równolegle do niego. W praktyce oznacza to więc równoległe skoncentrowanie działań zarówno na zwalczaniu przestępczości gospodarczej i korupcyjnej przez służby policyjne, wzmocnione finansowo i kadrowo na miarę wyzwań i potrzeb, jak również na zdecydowanym zaktywizowaniu ABW sprofilowanej jako główna służba specjalna (wywiadowcza), odpowiedzialna (wspólnie z AW, SKW i SWW) za zapewnienie, środkami operacyjnymi i analityczno-informacyjnymi, bezpieczeństwa gospodarczego państwa. Aktywność formacji policyjnych i wywiadowczych w tym obszarze powinna być koordynowana przez podmiot usytuowany na poziomie strategicznym, odpowiedzialny za bezpieczeństwo gospodarcze państwa.   

płk Grzegorz Małecki - były Szef Agencji Wywiadu, były Sekretarz Kolegium ds. Służb Specjalnych, były Przewodniczący komitetu wywiadowczego NATO (CIC NATO), dyrektor Programów Cyberbezpieczeństwo oraz Gospodarka i Energetyka Fundacji Pułaskiego.