Rosja i Chiny, współpraca czy rywalizacja?

W XIX i na początku XX w. Rosja znalazła się wśród mocarstw biorących udział w podziale wpływów w Chinach. Po I wojnie światowej Związek Sowiecki wspierał różne strony konfliktów wewnątrzchińskich, aby ostatecznie weprzeć Komunistyczną Partię Chin, która wyszła zwycięsko z wojny domowej, proklamując w 1949 r. Chińską Republikę Ludową. Oba państwa współpracowały ze sobą zaledwie kilka lat. Już w drugiej połowie lat 50. zaostrzyła się między nimi rywalizacją o dominację w bloku komunistycznym. Pod koniec lat 60. doszło nawet do krótkiej rosyjsko-chińskiej wojny granicznej.

Konflikt z Rosją sprzyjał stopniowemu przechodzeniu Chin na stronę Stanów Zjednoczonych w zimnej wojnie. Było to możliwe, m.in. dzięki wysiłkom Henry'ego Kissingera, ówczesnego szefa Departamentu Stanu, który wykorzystał głębokie różnice w strategicznych interesach Chin i Związku Sowieckiego, przyczyniając się do zacieśnienia w latach 70. relacji chińsko-amerykańskich w ślad za tzw. dyplomacją ping-pongową. ChRL zyskała możliwość nawiązania kontaktów politycznych i gospodarczych z Zachodem, co zaowocowało m.in. zajęciem przez Chiny miejsca Tajwanu w strukturach międzynarodowych. Poprawa relacji ze Związkiem Sowieckim nastąpiła dopiero w drugiej połowie lat 80. Wraz z zakończeniem zimnej wojny i początkiem dominacji amerykańskiej na świecie stosunki chińsko-rosyjskie uległy zmianie.

Rosja odbudowywała swój potencjał po upadku ZSRR i próbowała utrzymać strefę wpływów w tzw. bliskiej zagranicy, obejmującej państwa wywodzące się z dawnych republik sowieckich. Z kolei Chiny po reformach Deng Xiaopinga, zaczęły rozwijać się gospodarczo, korzystając z przekonania elit zachodnich, że dzięki modernizacji Chin zostaną przekształcone w odpowiedzialnego członka społeczności międzynarodowej, a optymalnie staną się liberalną demokracją. Również Rosja, po objęciu władzy przez Władimira Putina, podjęła proces odbudowy swojej potęgi. Skupienie się Stanów Zjednoczonych na wojnie z międzynarodowym terroryzmem, ułatwiło zarówno Chinom jak i Rosji wzmocnienie ich globalnej roli we współczesnym świecie. Na początku XXI w. nastąpiła intensyfikacja współpracy między Chinami i Rosją.

W 2001 r. kraje te powołały Szanghajską Organizację Współpracy (SOW) rozwiniętą z tzw. Szanghajskiej Piątki. Jej podstawowym celem jest współpraca ekonomiczna i rozładowanie napięć między Rosją i Chinami w Azji Centralnej oraz wzmocnienie bezpieczeństwa w tym regionie. W skład SOW wchodzą również dawne sowieckie republiki azjatyckie, Indie i Pakistan. Rosja sprzedaje Chinom głównie nowoczesny sprzęt wojskowy, zwłaszcza samoloty i części do nich oraz silniki lotnicze, których Chiny nadal nie wytwarzają, a ponadto systemy rakietowe i radarowe oraz surowce (m.in. ropę naftową i gaz ziemny). Natomiast ChRL kieruje do Rosji znacznie więcej towarów, głównie o charakterze wyrobów gotowych o charakterze konsumpcyjnym, a także usługi i inwestycje bezpośrednie. Wynikiem tego jest nadwyżką, jaką Pekin odnotowuje w handlu z Moskwą.

Przewaga Chin wyraża się też w znaczeniu, jakie mają one jako partner handlowy dla Rosji. Chiny zajmują drugie miejsce (po Unii Europejskiej) zarówno w eksporcie jak i imporcie Rosji. W 2020 r. udział Chin w rosyjskim eksporcie stanowił 15%. Dla Chin z kolei strona rosyjska jest znacznie mniej ważnym parterem (w 2020 r. na Rosję przypadało 2% chińskiego eksportu). Chiny promują Inicjatywę Pasa i Szlaku, jednak skutek nie jest zadowalający, bowiem zdecydowanie silniejsze gospodarczo Chiny wykorzystują tę inicjatywę do wzmacniania swoich wpływów w dawnych sowieckich republikach w Azji Centralnej. Pomimo początkowego zaangażowania (w 2009 r. ogłoszono 200 projektów, jakie miały być realizowane) Rosja nie stała się jeszcze dużym beneficjentem w ramach Inicjatywy Pasa i Szlaku. Przeszkodą w jej sprawnej realizacji jest biurokracja i braki w infrastrukturze po stronie rosyjskiej, a także ostrożne stanowisko Moskwy wobec wzmocnienia wpływów chińskich w Rosji.

Współpraca rosyjsko-chińska nabiera ponownie tempa po aneksji Krymu w 2014 r. Wobec sankcji nałożonych na Rosję przez Zachód ona zdecydowała się ona na zwrot w stronę Azji. Zwiększył się handel oraz zrealizowano projekty mające na celu zdywersyfikowanie kierunków eksportu rosyjskiej ropy naftowej i gazu ziemnego. Dla realizacji tego celu wybudowano m.in. gazociąg Siła Syberii, którym tłoczony jest gaz ziemny do Chin. Okazuje się jednak, że silniejsza pozycja Pekinu w relacjach z Moskwą przekłada się niekorzystnie dla Rosji na wysokość cen tego surowca, które są bardzo atrakcyjne dla chińskich odbiorców.

Rosjanie zdecydowali się też na podpisanie kontraktu z chińską firmą Huawei na wykonanie sieci 5G na swoim obszarze, chociaż zachowali możliwość kupowania odpowiedniego sprzętu u konkurentów tej firmy. Na płaszczyźnie politycznej oba kraje wspierają się na arenie międzynarodowej tam, gdzie przynosi im to wspólne korzyści. Pekin powstrzymuje się od krytykowania działań Rosji na Ukrainie i zajmuje wspólne stanowisko z Moskwą w sprawie konfliktu w Syrii, m.in. poprzez blokowanie niekorzystnych dla reżimu Assada rezolucji na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ. Z kolei Rosja nie zajmuje negatywnego stanowiska wobec działań Chin na Morzu Południowochińskim czy w Hongkongu. Jak dotąd taka taktyka przynosi obu państwom korzyści w postaci uzyskania zdolności do odpierania presji ze strony szeroko rozumianego Zachodu.

Kluczowym czynnikiem jednoczącym Chiny i Rosję jest postrzeganie Stanów Zjednoczonych jako głównego przeciwnika. Pozwala to uwolnić część sił potrzebnych do ochrony wspólnej granicy i przesunąć je do rejonów potencjalnego konfliktu z USA. Jako mocarstwa proimperialne oba te kraje dążą do ułożenia na nowo ładu światowego, aby jak najlepiej realizować swoje interesy. Obecna współpraca polityczna Pekinu i Moskwy sprzyja realizacji tego założenia. Trzeba jednak zauważyć, ze ta sytuacja nie jest trwała. Wraz z narastającym różnicowaniem się potencjałów Chin i Rosji, ta druga może czuć się zagrożona. Pojawiają się już rosyjskie analizy wskazujące na konieczność odbudowy potencjału ludnościowego i gospodarczego na Syberii z uwagi na rosnącą presję ze strony Chin i motywowane historycznie ich roszczenia terytorialne.

Konsekwencją rosnącej potęgi ChRL będzie spychanie Rosji do roli słabszego partnera, a to nie odpowiada ambicjom tej ostatniej. Miejscem zapalnym może stać się też Azja Centralna, którą uważa się w Moskwie za rosyjską strefę wpływów, a w której Pekin posiada coraz większe wpływy. Nie można również wykluczyć pojawienia się nowych konfliktów interesów między nimi. Obecnie jednak Rosja i Chiny osiągają dzięki współpracy korzyści, które przeważają nad kosztami, jakie wynikają z jej podjęcia. Jak pokazała wiosna 2021 r., kiedy Rosjanie skoncentrowali siły na granicy z Ukrainą, a Chińczycy nasili presję na Tajwan, mogą one nawet próbować koordynować swoje działania, tak aby podzielić uwagę Amerykanów i uzyskać większą swobodę manewru. W najbliższej przyszłości należy zatem oczekiwać utrzymania obecnego poziomu kooperacji między Rosją i Chinami.

Ewentualne zmiany mogą pojawić się w dłuższym okresie wraz ze wzrostem poczucia zagrożenia w Rosji nadmierną chińską ekspansją. Możliwe jest też „przekupywanie” Rosji przez Amerykanów w celu przeciągnięcia ich na swoją stronę w rywalizacji z Chinami. Takie działania już podjęto, chociażby w formie przedłużenia traktatu New Start, czy zgody na dokończenie gazociągu Nord Stream 2. Z punktu widzenia Polski współpraca rosyjsko-chińska nie jest korzystna, gdyż pozwala obu krajom na wzajemne wspieranie się w rywalizacji ze Stanami Zjednoczonymi, a jednocześnie utrudnia tym ostatnim odpowiednią reakcję na agresywne działania Rosji (obecna sytuacja na granicy z Białorusią wskazuje, że już są inicjowane). Pojawia się też zagrożenie osłabienia zainteresowania USA bezpieczeństwem w Europie wobec skupienia się Amerykanów na rywalizacji w Azji. Rosja może stać się w takim przypadku elementem europejskiego systemu bezpieczeństwa, mile widzianym przez Niemcy i Francję. Pojawienie się rozbieżności w interesach Rosji i Chin jest natomiast w polskim interesie, gdyż zmusza tę pierwszą do skupienia uwagi na Azji.